Vruchtbare bodem of levenloze modder?

In tegenstelling tot wat we lang hebben gedacht (en vooral in het Westen graag geloven) is de mens geen geïsoleerd organisme. We staan niet los van of boven de natuur, zoals onder andere Aristoteles en Descartes lang geleden stelden: wij mensen zijn natuur. In onze darmen bevinden zich evenveel micro-organismen als er cellen in ons lichaam zijn. Biljoenen bacteriën, virussen, gisten en schimmels vormen samen het darm- en huidmicrobioom. Dit microbioom is essentieel voor onze gezondheid. We overleven niet zonder. Ons menselijk lichaam is dus een vorm van symbiose: een samenwerking tussen de mens en die miljarden micro-organismen.

Mensen en micro-organismen

Sinds men in de negentiende eeuw ontdekte dat sommige micro-organismen ziektes kunnen veroorzaken, hebben schimmels en bacteriën een negatieve connotatie gekregen. Van de miljoenen soorten bacteriën en schimmels is echter maar een klein percentage ziekteverwekkend voor mensen. Sterker nog, veel ziektes zijn juist gerelateerd aan een afname van het microbioom in aantallen en diversiteit, ziet micro-organismen-specialist Marco van Es van Bac2Nature. “Als je gaat kijken naar het verschil tussen mensen die ziek en gezond zijn, speelt biodiversiteit een essentiële rol: in de darmen van gezonde mensen zijn meer soorten aanwezig dan in de darmen van mensen die vaak ziek zijn. Het immuunsysteem, dat voor 80 procent huist in onze darmen, heeft namelijk juist baat bij meer verschillende micro-organismen. Hygiënemaatregelen hebben ons veel gezondheidswinst gebracht, maar inmiddels zijn we doorgeslagen. Met als gevolg een aanwas aan mensen met auto-immuunziekten. We moeten juist weer meer in contact komen met micro-organismen.”

In verbinding met de bodem

Ongeveer 59 procent van al het leven op Aarde bevindt zich onder de grond, waaronder talloze micro-organismen. In de darmen van mensen die in nauw contact leven met die grond, bevinden zich dus meer verschillende micro-organismen. En uit Fins onderzoek blijkt dat kinderen die regelmatig in de natuur zijn een kleinere kans hebben op astma en allergieën. De eerste duizend dagen van ons leven vormen een belangrijke fase voor ons immuunsysteem, en contact met de bodem is daarin de perfecte training. Marco: “Baby’s stoppen altijd alles in hun mond. Als je ze in de natuur zet, blijven ze dat doen. Ze stoppen dan geen duplo-blokjes in hun mond, maar ze eten dagelijks zo’n twintig gram grond. Als je ziet hoeveel micro-organismen ze op die manier binnenkrijgen, sla je steil achterover: ze consumeren per dag ongeveer duizend miljard micro-organismen, en zo’n 10.000 verschillende soorten.”

Ook na deze periode blijven micro-organismen belangrijk voor ons immuunsysteem. We kunnen het microbioom van onze darmen voeden door voedsel te eten met een grote en rijke biodiversiteit. Dat gaat veel verder dan gefermenteerde voeding (met veel bacteriën) en veel vezels (voeding voor die bacteriën), legt Marco uit: “Op en in groenten en fruit zitten ook heel veel micro-organismen, en de samenstelling en hoeveelheid daarvan is een gevolg van hoe je het teelt. In het Soils2Guts-project doen we samen met de Universiteit Leiden, de Universiteit van Amsterdam, Van Hall Larenstein en Maastricht University onderzoek naar deze relatie.”

“Dat is tot nu toe nog weinig gedaan”, gaat Marco verder. “Voor mij is het een plausibele hypothese dat voedsel van een ‘rijke’ grond leidt tot gewassen waar veel verschillende micro-organismen op zitten. En die dragen bij aan onze gezondheid. We moeten het contact met de bodem dus herstellen.”

Het microbioom van de bodem

Net zoals ons microbioom ons in leven houdt, wordt de bodem onder onze voeten in leven gehouden door het bodemmicrobioom. In één theelepel gezonde bodem zitten meer micro-organismen dan er mensen op Aarde leven: bacteriën, schimmels, protozoa (eencelligen) en nematoden (aaltjes) die allemaal met elkaar samenleven. Zoals in ieder ecosysteem, heeft ook iedere levende soort onder de grond een eigen functie. Stuk voor stuk zijn het belangrijke schakels, en als er één wegvalt heeft dat gevolgen voor het hele ‘bodemvoedselweb’. Pesticiden, die sinds de Tweede Wereldoorlog rijkelijk worden gebruikt in de industriële landbouw, hebben dus een grote invloed op al het leven onder de grond, en zijn mede-veroorzaker van de 40 procent gedegradeerde bodems wereldwijd.

Schimmels en koolstofhandel

De laatste jaren heeft het bodemleven – en dan met name schimmels – steeds meer aandacht gekregen. Dat is volgens evolutiebioloog Toby Kiers, die in 2023 de Spinozaprijs won voor haar baanbrekende onderzoek, helemaal niet gek: “Schimmels zijn fascinerende organismen met verbluffende superkrachten”, legt ze uit. “Het zijn hele bijzondere wezens: ze lijken op planten en gedragen zich als dieren, maar ze zijn geen van beide. Schimmels staan aan de basis van het leven en hun ecologische impact is immens.”

Zo’n 400 miljoen jaar geleden gingen schimmels de eerste symbiosen aan met planten. Inmiddels vormen ze een immens netwerk van schimmeldraden en plantenwortels, dat een mycorrhiza wordt genoemd. In dat netwerk werken schimmels en planten samen, vertelt Toby. “Planten leveren middels fotosynthese suikers en vetten aan dit netwerk en de schimmels brengen mineralen zoals fosfor en stikstof in van onder de grond. Dat levert de plant veel voordelen op: planten onttrekken tot wel 80 procent van hun fosfaat en 30 procent van hun stikstof uit de samenwerking met schimmels.”

Planten die goed verbonden zijn met een mycorrhiza kunnen hun wortelnetwerk met een factor 10 tot 100 vergroten, zijn beter in het aanmaken van de stoffen waarmee ze grazende herbivoren en insecten afschrikken en hun bloemen zijn groter en ruiken zoeter. Schimmels beïnvloeden dus ook de dynamiek van bestuiving. Daarnaast zijn mycorrhiza van belang in de koolstofcyclus: jaarlijks voeden planten miljarden tonnen koolstof aan schimmels. “Ze zijn dus ook nog eens ongelofelijk belangrijk voor het klimaat”, aldus Toby.

In haar onderzoek ziet Toby dat schimmels verder mineralen en andere voedingsstoffen naar plekken in het netwerk brengen waar ze schaars zijn. Ze kunnen ook voedingsstoffen tijdelijk opslaan om die pas weer vrij te geven als ze weer wat schaarser geworden zijn. “Schimmels nemen beslissingen”, verklaart Toby. “Ze denken niet, want ze hebben geen hersenen, maar het zijn wel informatieverwerkende organismen. Ze maken trade deals en vertonen daarmee economisch gedrag. We gebruiken dan ook wiskundige modellen uit de economische wetenschap om te voorspellen wat schimmels gaan doen. We weten inmiddels ook dat planten die worden bemest met kunstmest voor hun stikstof niet meer afhankelijk zijn van schimmels, waardoor ze ophouden met hun koolstofhandel en de mycorrhiza minder koolstof kunnen opslaan.”

Een gezonde bodem

Als een schimmel uit een bepaald gebied verdwijnt, heeft dat gevolgen voor de hele bodem. Voor een gezonde bodem is het namelijk belangrijk dat het microbioom in evenwicht is. “Er zijn dan genoeg verschillende soorten micro-organismen aanwezig, ze hebben allemaal genoeg te eten en kunnen hun functies goed uitvoeren”, legt bodemecoloog Hanneke Hietink uit. Zij is gecertificeerd analist van het bodemvoedselweb volgens de Soil Food Web Methode. “Als het ecosysteem onder de grond – net zoals dat geldt boven de grond – diverser en groter is, wordt het robuuster en weerbaarder. Dan kan de grond bijvoorbeeld extreme weersomstandigheden zoals droogte of regenval beter aan, omdat het zichzelf kan verdedigen en sneller kan herstellen.” En dan verandert vruchtbare bodem niet in levenloze modder.

In een gezonde bodem zijn genoeg mineralen aanwezig, een scala aan micronutriënten en voldoende organisch materiaal. Een bodem heeft ook lucht nodig, hij moet kunnen ademen. Als een bodem helemaal dichtzit, krijgt hij geen zuurstof en daardoor heeft het bodemleven het moeilijk. Het is ook belangrijk dat water erin en eruit kan. Daarnaast is bescherming cruciaal: een bodem is van nature nooit kaal. Onkruid is een manier van de natuur om de bodem te bedekken. En last but not least: er moet voedsel zijn voor alles wat er in de bodem leeft, zoals planten die met behulp van fotosynthese koolstofverbindingen maken die ze voor een flink deel via hun wortels leveren aan het bodemvoedselweb.

De basis van ons ecosysteem

Een gezonde, vruchtbare bodem is in staat om haar essentiële functies uit te voeren. Dat gaat veel verder dan het huisvesten van alles wat onder de grond leeft. Voor ál het leven op Aarde is de bodem van essentieel belang. De bodem is namelijk de basis van het ecosysteem waarin we leven. Planten zijn daarin het fundament. Via fotosynthese gebruiken planten zonlicht, water en koolstofdioxide om glucose te maken (een soort brandstof voor de plant). Bij dat proces komt zuurstof vrij, dat weer door ons en andere dieren wordt ingeademd. Zonder planten is er geen zuurstof, en dus geen leven op Aarde. Door de opname van koolstofdioxide spelen planten ook een grote rol in klimaatregulatie – en daarmee ook de bodem. 

Planten zijn naast onze zuurstoftank ook onze voedingsbron. Als wij planten eten, krijgen wij alles wat erin opgeslagen zit binnen. Denk aan glucose, koolhydraten en essentiële voedingsstoffen (zoals vitamines, mineralen en vezels), allemaal van cruciaal belang voor onze gezondheid. Ook als we dierlijke producten eten, komen alle voedingsstoffen die zij hebben gegeten, via dat dier in ons terecht. “We zijn niet alleen wat we eten, we zijn vooral wat ons eten at”, stelt orthomoleculair en natuurgeneeskundig therapeut Rineke Dijkinga. Het microbioom van de bodem heeft ook invloed op hoe ons eten smaakt en hoe verteerbaar het is. Logischerwijze geldt: chemische stoffen waarmee we planten of de bodem behandelen, komen via ons bord in ons lichaam terecht. Van ongeveer achthonderd stoffen is uit onderzoek gebleken dat ze een hormoonverstorende werking hebben, of ze worden er sterk van verdacht. Grof gezegd: dat eten maakt ons ziek. Zo zijn er xeno-oestrogenen die een verstoorde verhouding tussen de verschillende vormen van oestrogeen, of tussen oestrogeen en andere geslachtshormonen veroorzaken, met hormoongevoelige aandoeningen en kankers als gevolg. En er is steeds meer bewijs voor de link tussen pesticiden en de ziekte van Parkinson. In Frankrijk wordt Parkinson zelfs al erkend als beroepsziekte in de landbouw.

Bodemdegradatie: intensieve landbouw is funest voor onze bodem

Zonder een gezonde bodem is er geen gezond leven mogelijk. Maar onze bodem heeft het zwaar. Op dit moment is wereldwijd 40 procent van de bodem gedegradeerd. En daar blijft het niet bij: elke minuut verliezen we 30 voetbalvelden vruchtbare bodem en wordt de eens zo levendige aarde levenloze modder.

Intensieve landbouw speelt de hoofdrol in bodemdegradatie. Overmatige bemesting, monocultuur, mechanische bodembewerking, chemische bestrijdingsmiddelen, te veel irrigatie en het land kaal laten liggen, zijn funest voor onze bodem. Deze methodes ontwrichten het bodemleven doordat ze het microbioom uit evenwicht brengen, de mineralenbalans verstoren, organisch materiaal afbreken, leiden tot erosie en de bodem verzilten of verdichten. Jarenlang te veel van de bodem vragen zonder deze te herstellen, leidt tot bodemuitputting of bodemdegradatie. Op zo’n uitgeputte bodem kunnen planten niet goed groeien. En wat er groeit is kwetsbaar voor ziektes. Zo komen boeren in een neerwaartse spiraal terecht waarin ze alsmaar meer chemische hulpmiddelen moeten gebruiken om überhaupt iets te laten groeien. Die zijn ook nog eens funest voor de waterkwaliteit in, om en onder landbouwgrond.

Intensieve landbouw gaat ook ten koste van de structuur van de bodem. Hanneke vertelt: “In de Verenigde Staten had je in de jaren dertig enorme zandstormen, de Dust Bowl. Intensieve landbouw had de bodem zo beschadigd dat het niet meer bestand was tegen droogte en harde wind, en gewoon wegwaaide. De landbouwgrond werd onbruikbaar en zo’n drie miljoen mensen moesten huis en haard achterlaten. De sociale en economische gevolgen waren enorm. Ze kwamen wel tot het inzicht dat ze niet goed met de bodem waren omgegaan en de landbouwpraktijken veranderden iets. Maar we lijken als mens niets te leren, want we zorgen nog steeds niet goed voor onze bodem.”

Degeneratie of regeneratie

Bodem die eraf waait, wegspoelt of juist compleet onder water loopt, levenloze modder waar nog geen paardenbloem groeit, het is geen onwerkelijke nachtmerrie, maar op veel plekken al de realiteit. “In Nederland zijn er inmiddels genoeg boeren die bijna geen organisch materiaal in hun bodem hebben”, waarschuwt Hanneke. “Organisch materiaal is essentieel voor een divers microbioom, en daarmee voor de gezondheid van het ecosysteem.” Door de afslag naar regeneratie te nemen, kunnen we de bodem herstellen en kunnen we het tij keren. We moeten ons realiseren dat een voedselsysteem dat leven vernietigt, ons nooit kan voeden. Tenminste, niet op de lange termijn.

Regeneratieve landbouw

In tegenstelling tot leven vernietigen, draagt regeneratieve landbouw juist bij aan ecosysteemherstel. Door meer koolstof op te slaan dan uit te stoten, waterkringlopen te herstellen, levende bodems te bouwen en zo klimaatverandering en biodiversiteitsverlies tegen te gaan. Een paar grondbeginselen van regeneratieve landbouw zijn:

–   Géén gebruik maken van pesticiden, kunstmest en andere chemische middelen.
– Kiezen voor diversiteit in planten, bloemen, kruiden, noten en vruchten. Dieren en insecten zorgen ervoor dat geen enkele soort ooit een plaag wordt die het ecosysteem overbelast.
–   De bodem gezonder en vitaler maken, bijvoorbeeld met no-dig – een techniek waarbij je de grond van de moestuin niet omploegt, waardoor waardevolle schimmelnetwerken kunnen ontstaan. Het resultaat: een gezondere bodem met meer leven, vruchtbaarheid en productiviteit.
–   De Aarde beter achterlaten dan je haar aantrof, bijvoorbeeld door een voedselbos aan te leggen waarmee boeren levenloze weilanden omtoveren tot eetbare ecosystemen vol biodiversiteit.
–   Zorgen voor meer leven en betere kwaliteit van leven, zowel boven als onder de grond.
–   Sociale, ecologische en financiële winst genereren. Om ook de financiële winst te waarborgen kiezen veel regeneratieve boerderijen voor de korte keten of een ledenmodel (CSA), waarbij je als burger voor een oogstseizoen lid kunt worden van de boerderij.

Regeneratief boeren in Nederland

Regeneratieve landbouw is niet utopisch of revolutionair (eeuwenoude inheemse principes staan juist centraal). In Nederland zijn er inmiddels genoeg voorbeelden van boeren die laten zien dat landbouw kan bijdragen aan ecosysteemherstel. Een van hen is Howard Koster van De Biesterhof. “Na tien jaar in het leger was ik op zoek naar iets dat mij zingeving zou geven en dus wilde ik iets met natuurbescherming gaan doen. Maar toen ontstond bij mij het besef dat als we met zo’n acht miljard mensen zijn die allemaal willen eten, en dat als ons voedselproductiesysteem tegen de natuur ingaat, het veel zinvoller voelt om te onderzoeken hoe ik een bijdrage kan leveren aan het produceren van voedsel op een manier die de natuur juist versterkt, in plaats van kapot maakt.” 

Jaren na dit besef-moment, inmiddels met een diploma biologische landbouw van de Wageningen University op zak, start Howard samen met zijn partner Claudi Rudolf een gemeenschappelijke regeneratieve boerderij, gepacht op grond van Land van Ons. “Het fundament van de moderne landbouw is controle, maar de natuur laat zich niet controleren, dus wordt deze onderdrukt met herbiciden tegen (on)kruid, pesticiden tegen (plaag)dieren en fungiciden tegen schimmels. Hiermee wordt in feite een soort lege fabriekshal gecreëerd, in plaats van een levende bodem, vanuit waar de plant direct gevoed moet worden met (kunst)mest en beregening”, legt Howard uit. “Regeneratieve landbouw beweegt weg van dit kunstmatige, gecontroleerde systeem door de natuur in al haar complexiteit te omarmen. Op de Biesterhof voeden wij de bodem, zodat de bodem als levend geheel onze planten kan voeden. Het stemt me positief dat wij hier op de 25 hectare samen met onze bredere gemeenschap iets moois kunnen neerzetten: dat laat zien dat je ook als individu een verschil kan maken.” 

Kortom: haal je kop uit het zand, en steek hem in de grond. Bodemdegradatie raakt al het leven op Aarde. Als we onszelf willen blijven voeden, moeten we eerst de bodem voeden. Verder intensiveren is het probleem, niet de oplossing. De oplossing is regeneratie. Gelukkig laten steeds meer regeneratieve boeren zien dat het anders kan. Iedereen kan verschil maken, jij ook.

In dit artikel vind je handige tips om bij te dragen aan de regeneratieve landbouwtransitie. En doe je boodschappen voortaan bij één van deze regeneratieve boeren en tuinders.