Louise Vet: “De natuur is al 3,8 miljard jaar bezig om met de beste oplossingen te komen”

Hoe zou je de stand van de biodiversiteit in Nederland op dit moment beschrijven?

“Heel erg slecht. We zijn in Europees verband het slechtste jongetje van de klas, op alle niveaus van biodiversiteit: soortenrijkdom, genetische variatie binnen soorten, interacties in ecosystemen, landschappelijke variatie. Maar wat ik er altijd bij zeg: de natuur is ontzettend veerkrachtig en als we haar de kans geven, is herstel altijd mogelijk. Je ziet bijvoorbeeld nu dat de populaties van wolf, otter en bever weer voorzichtig aantrekken. Ik ben niet alleen van de ellende; ik wil ook graag laten zien dat er altijd hoop is.”

Wat zijn de oorzaken van dat verlies van biodiversiteit in Nederland?

“In het algemeen heb je het bij biodiversiteitsverlies meestal over verstedelijking, verdwijnen van leefgebied, vervuiling, verdroging, overbejaging, de introductie van invasieve exoten. Maar in Nederland – we kunnen hoog of laag springen – moeten we toch gaan kijken naar de intensieve landbouw en de manier waarop we die hebben ingericht.”

Waarom speelt landbouw zo’n belangrijke rol in biodiversiteitsverlies?

“Primair vanwege het verlies aan landschappelijke variatie en de monoculturen; de volstrekte eenvormigheid, dat is per definitie het tegenovergestelde van biodiversiteit. Zo’n weiland met raaigras, dat is echt groen asfalt, er kan bijna niets leven behalve dat gras. Daarnaast heb je dan nog de problemen met landbouwgif, kunstmest dat in het water terecht komt, het verlies van functioneel bodemleven. Twee factoren maken de impact van intensieve landbouw op de natuur nog groter. Ten eerste de enorme hoeveelheid grond die in Nederland wordt aangewend voor landbouw; zo’n 55 procent van ons land. Ten tweede: de nadelen van de intensieve landbouw treffen de basis van de voedselketen, namelijk het bodemleven en de insecten. Als de basis van het systeem wordt aangetast, komt alles in gevaar. Dat verklaart ook de dramatische achteruitgang van boerenlandvogels in Nederland, om een voorbeeld te noemen.”

Waarom zijn we zo verzot op monoculturen?

“We gaan voor het koeienras dat de meeste melk geeft, het gras dat het hardste groeit, er is weinig variatie in gewassen en landschappen, er zijn zelfs bijna geen gemengde landbouwbedrijven meer. Alles is gemaximaliseerd, alle franje is eraf. Het is het agronomische, oud-Wageningse denken: we moeten de wereld voeden, alleen maximalisatie van opbrengst tegen de laagst mogelijke kosten, dus ‘efficiency‘, telt.”

Met dat denken is biodiversiteit inderdaad franje – leuk om naar te kijken maar verder niet waardevol?

“En dat is precies de grootste misvatting van onze tijd. Biodiversiteit is de basis van goed functionerende ecosystemen, en ecosystemen leveren ecosysteemdiensten: de vorming van vruchtbare grond, drinkbaar water, schone lucht, bestuiving van gewassen en meer. Ecosystemen doen dat gratis voor ons, en staan dus ook niet in de boeken. We zeggen graag dat de vervuiler betaalt, maar de vervuiler betaalt helemaal niet: schade aan biodiversiteit wordt in ons economische systeem niet meegenomen. Private winsten, en publieke kosten.”

Waarom hebben ecosystemen biodiversiteit nodig?

“Biodiversiteit levert variatie op en dat is essentieel voor ecosystemen. Het gaat om risicospreiding en adaptief voordeel. Op genetisch niveau: het hele idee achter geslachtelijke voortplanting is de variatie van genen, waaruit mogelijk gunstige eigenschappen kunnen ontwikkelen zoals resistentie tegen ziekte of andere voordelige aanpassingen. Als een populatie genetisch verarmd is, is die kwetsbaarder. Hetzelfde geldt op het niveau van soorten, ecologische interacties en landschappen. Variaties maken het systeem robuuster, veerkrachtiger, en geeft het meer opties. In de landbouw is gevarieerd akkerland veel minder kwetsbaar voor plaagdieren, bijvoorbeeld.”

Wanneer gaat de mens iets merken van ecosystemen die niet meer functioneren?

“Op veel plekken op de wereld merken we dat allang: uitgeputte landbouwgrond, visgronden die niets meer opleveren, en natuurlijk klimaatverandering. De vraag is hoever we verwijderd zijn van het grote kantelpunt. Het is net als met Jenga, die toren van houten blokjes. We blijven er telkens maar blokjes uithalen, en op een gegeven moment dondert het hele systeem natuurlijk in elkaar. Een goed voorbeeld in Nederland zijn de zoetwaterecosystemen. Daar stroomt nitraat en fosfaat van de landbouwgrond in, waardoor je eutrofiëring krijgt van het water: te veel voedingsstoffen. Dat bevordert de algengroei, waardoor minder licht in het water doordringt en waterplanten afsterven, waardoor de snoek geen schuilplaats meer heeft waaruit hij kan jagen, waardoor een soort als de brasem toeneemt die in de bodem wroet en met modderwolken het water vertroebelt. Zoiets kan in korte tijd gebeuren, het kan ineens omslaan, en dan heb je overal troebel water. Er zijn theorieën die stellen dat de snelheid van herstel van zo’n ecosysteem iets zegt over hoe ver je van het catastrofale kantelpunt verwijderd bent. Veel ecosystemen hebben inmiddels steeds langere hersteltijden.”

Moeten we de oplossing zoeken in de regeneratieve landbouw?

“Als onze huidige manier van landbouw bedrijven de voornaamste oorzaak is van biodiversiteitsverlies in Nederland, dan is het duidelijk dat de weg van herstel van biodiversiteit ook via de landbouw loopt. De kern van regeneratieve landbouw is dat het niet tegen de natuur ingaat, maar werkt mét de natuur. Nature-based solutions, noemen we dat. Met alle ecologische kennis die we inmiddels hebben opgebouwd, ben ik optimistisch dat het lukt om via regeneratieve landbouw het tij te keren.”

Aan welke ecologische kennis denk je dan?

“We wisten bijvoorbeeld al dat planten stoffen aanmaken om zichzelf te verdedigen als ze aangevreten worden door insecten. Maar later kwamen we erachter dat ze ook geurstoffen loslieten in de lucht om precies die predator aan te trekken die zulke insecten eet, of precies die soort sluipwesp die haar eitjes in die insecten legt. Ze seinen dus de vijanden van hun vijanden in. We weten nu ook dat groeiende planten het microbioom in de grond beïnvloeden op de manier die gunstig voor hen is. Na de oogst maakt de nieuwe plant gebruik van dat gewijzigde microbioom. Ik noem het vaak een achtergelaten voicemail-bericht, of een microbieel geheugen. Of neem insecten, die soms beter kunnen leren dan honden, of bodembacteriën die antibiotica produceren. Het hele systeem is nog zoveel rijker aan interacties dan we dachten.”

Het voelt een beetje alsof wij mensen als een blind paard door dat vernuftige systeem heen rauzen…

“Dat is precies wat we doen. We weten meer van de kraters op de maan dan van het bodemleven onder onze voeten. We hebben lang gedaan alsof de bodem een dood ding is, en gooiden er kunstmest op als fastfood. Nu pas komen we erachter hoe fascinerend en belangrijk dat bodemleven is, met micro-organismen, schimmels en plantenwortels. Dat grond met regeneratieve landbouw veel beter water vasthoudt bij droogte dan met intensieve landbouw. Hoe nuttig die hele bibliotheek met helpende insectensoorten is. Op allerlei gebied trouwens: een dijk waarop kruiden groeien is sterker dan wanneer er alleen gras op groeit, want de wortels houden de grond beter vast. Zo gek is die natuur, met al haar diversiteit en variatie, dus niet.”

Is dat wat jou betreft het belangrijkste inzicht?

“De natuur doet alles voor ons. Zie het als een research & development-afdeling die al 3,8 miljard jaar bezig is om met de beste oplossingen te komen. Ik noem zelf graag drie lessen die ik als ecoloog uit de natuur heb getrokken en die ons wereldbeeld zouden moeten beïnvloeden. Ten eerste: alle energie komt van de zon. Hoe dichter je daarop zit, zowel met zonne-energie als met plantaardig eten, hoe efficiënter je die energie benut. Ten tweede: alles is een kringloop. Afval bestaat niet, alles is voedsel voor iets anders. Ten derde: al het leven gedijt bij diversiteit en variatie.”

Gaat ons wereldbeeld al die kant uit?

“Mondjesmaat. Veel boeren en burgers hebben het nog steeds over onkruid, gazonnetjes moeten kort gemaaid zijn, de tuin moet ‘schoon’ zijn. Maar natuur houdt van rommel. Wat wij rommel noemen, is variatie. Als je een kuiltje in je tuin graaft, creëer je al een microklimaat dat biodiversiteit kan bevorderen. Ons denken mag nog wel een paar slagen maken. We moeten weer leren te gaan denken in systemen. Ons realiseren hoe alles met alles samenhangt – het kernidee van de ecologie. Van ik naar wij – en dat wij is dan heel breed. Zo breed dat we onder ‘wij’ ook planten en dieren verstaan.”

Als de natuur zo’n geraffineerd systeem is, is het dan niet aanmatigend om te denken dat we dat ‘wel even fixen’ met regeneratieve landbouw?

“Die maakbaarheidsgedachte is inderdaad een belangrijk onderdeel van wat we maar even de ‘oude kijk’ op natuur noemen. Het idee dat we alles overzien en alles wel even naar onze hand kunnen zetten. Een stapje terugdoen en met enige bescheidenheid, en verwondering, naar het overige leven op Aarde kijken, zou ons goed doen. Maar de mens is natuurlijk ook een heel intelligent wezen. Het gaat er maar net om welke les we willen leren. En dat is uitzoeken wat we moeten doen – en vooral moeten laten – om natuurlijke systemen weer ruimte te geven. En dat is ook de essentie van regeneratieve landbouw.”

Welke rol zie je voor de boeren in deze transitie?

“Nu zijn ze alleen maar ondernemers die financieel afhankelijk zijn van hun opbrengst, maar we moeten boeren ook gaan zien als landschapsbeheerders. Die met publiek geld betaald krijgen voor bijvoorbeeld de aanleg en het onderhoud van landschapselementen. Dat doen we toch ook met andere nutsvoorzieningen, zoals onze infrastructuur. En dan langjarig betaald, zeg dertig jaar, zodat boeren perspectief hebben. Die financiering kan ook uit meerdere bronnen komen, we noemen dat wel ‘stapeling’. Banken kunnen boeren die aan regeneratieve landbouw doen lagere rentes berekenen, waterschappen kunnen boeren belonen die helpen de waterkwaliteit te verbeteren, bedrijven kunnen betalen voor CO2-opslag en ga maar door. Het werkt het beste als bottom-up initiatieven matchen met top-down regelgeving. Dat soort initiatieven kunnen we bedenken met een positieve houding, zonder met het vingertje te wijzen. Niet de schuld aan de boeren geven, zij zitten ook maar in de fuik die we met zijn allen opgetuigd hebben. We gaan niet boer-bashen, ik zie boeren als deel van de oplossing. Maar we moeten erkennen dat de ruimte voor intensieve landbouw op is.”

Hoe kijk je in dit verband naar het verzet van met name Nederlandse Europarlementariërs tegen de Natuurherstelwet van Frans Timmermans?

“Dat is inderdaad een gênante vertoning. Het wordt ingegeven door de agrolobby die eigenlijk gewoon van de Natura2000-gebieden af wil. Het frustreert me soms ook behoorlijk. In Nederland ontkennen we altijd eerst heel lang dat er een probleem is. Je ziet het met klimaatverandering, en met de stikstofproblematiek. Die hebben we jaren laten sudderen en nu is er 25 miljard euro nodig om het op te lossen. Als we niet langer kunnen ontkennen dat er een probleem is, komt er een commissie, die levert een advies af dat in het politieke domein behandeld wordt. En dat vervolgens in elke ronde wordt uitgekleed, tot je nog maar heel weinig overhoudt, en de economie weer wint. Maar dan wel de economie van private winsten en publieke kosten. En nu lopen we tegen de consequenties aan. De planeet heeft geen lobby, geen advocaten, en gaat niet in staking … nou ja, tot ze echt in staking gaat, maar dan is het te laat.”

Biodiversiteit wordt nog steeds vaak als een ‘moetje’ verkocht, maar het gaat toch ook om het terugkrijgen van een wonderschoon, gevarieerd platteland?

“Ja, met regeneratieve landbouw kun je zeker een mooier platteland krijgen. Maar ‘schoonheid’ is natuurlijk een subjectief begrip en blijkbaar al helemaal moeilijk te verenigen met het ondernemersdenken. Ik mag graag het belang van natuur voor onze gezondheid benadrukken, zowel psychisch als fysiek. Het ene na het andere onderzoek toont aan hoe heilzaam een groene omgeving is. Ook in de steden trouwens, waar groen helpt tegen hittestress, wateroverlast en fijnstof. Toegang tot de natuur, en iets meemaken in de natuur: in feite zou het een mensenrecht moeten zijn.”