Marco van Es: “Als we ons immuunsysteem willen trainen, moeten we weer contact maken met de bodem”

“We zien ze niet, maar op je huid en in al je holtes staat het stijf van de bacteriën en schimmels. Alleen al in je darmen zitten net zoveel bacteriën als je cellen hebt in je lichaam, en ze zijn van essentieel belang voor je gezondheid. Hoe dat allemaal werkt is mindblowing, maar we weten er veel te weinig vanaf. Daar wil ik verandering in brengen.”

22 jaar lang werkt Marco van Es in een bedrijf dat probiotica ontwikkelt voor medische voeding en voedingssupplementen. Als verantwoordelijke voor de innovatieafdeling, zocht hij continu naar nieuwe bacteriën voor ziektetoepassingen voor darmproblemen en immuun-gerelateerde ziektes zoals astma, allergieën en diabetes. In toenemende mate onderzocht hij ook de darm-brein-as: de relatie tussen het darmmicrobioom en mentale aandoeningen, zoals depressie, angst, autisme, de ziekte van Parkinson en MS. “Als innovatieclub waren wij altijd op zoek naar de laatste inzichten over een gezond darmmicrobioom”, vertelt Marco. “Welke bacteriën wil je nu wel in je darmen hebben, en welke mis je als je ziek bent? Of specifieker: welke bacteriën representeren de functies die je mist – waardoor je ziek wordt? We waren op zoek naar ‘biomarkers’: indicatoren van ‘gezonde’ en ‘ongezonde’ darmen. Een van de indicatoren die steeds prominenter naar boven kwam is de microbiële diversiteit: een grote verscheidenheid aan bacteriën in je darmen wordt geassocieerd met weerbare gezondheid. Zo zien we dat mensen met welvaartsziekten over het algemeen een lagere microbiële diversiteit hebben dan gezonde mensen.”

De bodem, de rijkste bron van microben

Op een lezing van Jeff Leach ging er een nieuwe wereld voor Marco open. Uit het onderzoek van Jeff bleek dat de Hadza – een Afrikaanse stam die als jager-verzamelaars nog in nauw contact leven met de aarde – een veel diverser darmmicrobioom hebben dan de ‘modern levende mens’. Auto-immuunziekten zoals astma, allergieën, diabetes en prikkelbaar darmsyndroom, die in westerse landen enorm in opkomst zijn, komen daar amper voor. “En toen viel bij mij het kwartje”, zegt Marco. “Het klonk allemaal zo logisch. Deze mensen leven dichtbij de bodem, bij de rijkste bron van microben in hoeveelheid en diversiteit. Hier in het Westen leven wij niet meer in de natuur, eten we steeds minder uit de natuur en implementeren we alsmaar meer manieren om meer afstand te nemen van de grond. Dat kan niet anders dan leiden tot verschraling van de diversiteit van ons eigen microbioom, en onderontwikkeling van ons immuunsysteem. Met deze manier van leven worden we collectief steeds fragieler.”

Micro-organismen en humane gezondheid

Marco legt uit: “Ons menselijk lichaam is een vorm van symbiose: een samenwerking tussen ons lichaam en biljoenen bacteriën, virussen, gisten en schimmels die samen het darm- en huidmicrobioom vormen. Het immuunsysteem, dat voor 80 procent huist in onze darmen, heeft baat bij meer én meer verschillende micro-organismen. Dit microbioom is essentieel voor onze gezondheid. Vooral bacteriën hebben in de negentiende eeuw een negatieve connotatie gekregen, omdat we toen ontdekten dat sommigen ons ziek maken. Maar dat is maar een heel klein percentage. Hygiënemaatregelen – met als doel het contact met deze ziekmakende micro-organismen te vermijden – hebben ons veel gezondheidswinst gebracht, maar doorgeslagen hygiëne zorgt er nu juist voor dat we te weinig in contact komen met alle micro-organismen. Met als gevolg een aanwas aan mensen met auto-immuunziekten.”

“We weten inmiddels wel dat contact met meer micro-organismen én meer verschillende micro-organismen belangrijk is voor onze gezondheid”, vertelt Marco. “Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen aantallen en diversiteit. In bijvoorbeeld zakjes probiotica en gefermenteerde producten zoals yoghurt, kefir en kimchi zitten heel veel micro-organismen. In contact komen met een grote diversiteit aan micro-organismen is een ander verhaal: in een theelepel gezonde bodem kunnen namelijk wel 10.000 tot 50.000 verschillende soorten bacteriën aanwezig zijn. Dat zijn er veel meer dan door de Europese Voedselveiligheidsautoriteit in ons voedsel zijn toegestaan. Met alle bacteriën die niet zijn toegestaan (of die niet makkelijk zijn op te kweken), kunnen we alleen in aanraking komen als we het contact met de bodem herstellen, onbewerkte groenten en fruit eten (geteeld op een biodiverse bodem) en via onze leefomgeving weer in contact komen met een rijke biodiversiteit. Als we ons immuunsysteem willen trainen, moeten we weer contact maken met de bodem. Terug naar de natuur. Iedereen heeft het altijd over probiotica, fermenteren (veel bacteriën) en vezels (voeding voor bacteriën), maar er wordt amper gekeken naar onze leefomgeving. Toen ik hier voor het eerst over hoorde, hield ik me al twintig jaar met het microbioom en gezondheid bezig, en ik wist dit gewoon niet. Dat vond ik mindblowing. Nadat ik zelf met Jeff Leach op excursie was geweest naar Tanzania wist ik: hier wil ik het volgende deel van mijn professionele leven aan wijden.”

Bac2nature: weer gezond dankzij de grond

In 2020 nam Marco een sabbatical om zich een half jaar te verdiepen in de relatie tussen de microben uit de natuur en onze menselijke gezondheid. Hij las over baby’s die instinctief hun immuunsysteem trainen door grond in hun mond te stoppen en zo micro-organismen binnen krijgen, dat biologische appels een grotere diversiteit aan bacteriën bevatten dan conventioneel geteelde appels en dat rucola van de volle grond veel meer verschillende bacteriën bevat dan rucola uit verticale landbouw – en dat sommige van die bacteriën een positieve invloed hebben op onze darmflora. Ook stuitte hij op een Fins onderzoek waaruit blijkt dat jonge kinderen die veel in contact komen met de bodem, een kleinere kans hebben op astma en allergieën. Hoewel de hypothese nog verder onderzocht moet worden, is het voor Marco zeer aannemelijk: hoe biodiverser gewassen geteeld worden – dus op een gezonde bodem met een rijk en divers microbioom – hoe rijker en diverser het microbioom op de gewassen is, en hoe meer ze bijdragen aan onze gezondheid. Echter, intensieve landbouw verarmt het bodemmicrobioom, en gezonde bodem wordt steeds schaarser.

“Als je wetenschappelijk kan bewijzen dat volle grond teelt in een biodiverse omgeving leidt tot meer gezondheid, ga ik biologisch telen”, reageerde een cresseteler toen Marco hem over zijn bevindingen vertelde. “Dat was voor mij het startsein om een stichting op te richten, zodat ik onderzoeksgeld kon losmaken om het daadwerkelijk hard te maken”, zegt Marco. Stichting Bac2nature heeft twee doelen: de kennis die er is over de relatie tussen microben uit de biodiversiteit en menselijke gezondheid beschikbaar maken voor professionals – bijvoorbeeld door lezingen en workshops, en onderzoek aanjagen waar de kennis nog onvoldoende is. Met als stip op de horizon de gezondheid van de mens en die van de planeet te verbeteren. Een recent voorbeeld van Marco’s werk is het in Nederland introduceren van het Finse Astma- en Allergie-programma: in Finland zijn kinderen de eerste duizend dagen van hun leven veel meer in contact met de natuur, waardoor de kans dat ze astma en allergieën ontwikkelen enorm afneemt.

Onlosmakelijk verbonden

“In de ruim 25 jaar dat ik me met microben bezighoud, ben ik steeds meer gefascineerd geraakt door de invloed die ze hebben op onze gezondheid. Wat het zo interessant maakt, is dat we er steeds meer over ontdekken. Dat er steeds meer bewijs is dat de diversiteit van ons microbioom en het contact met een grote diversiteit aan microben essentieel zijn voor de opbouw van een gezond immuunsysteem. Dat toont dat – of we het nu willen of niet – wij mensen onlosmakelijk verbonden zijn met de natuur. Ik ben ervan overtuigd dat als meer mensen dat accepteren en doorvoelen, we heel anders met onze planeet om zouden gaan. Omdat wij onderdeel zijn van de planeet. In deze toch wel duistere tijden vind ik het een hoopvol toekomstperspectief dat we op een natuurinclusieve manier naar onszelf en onze omgeving gaan kijken. En dat steeds meer mensen bezig zijn met regeneratieve landbouw, biodivers en natuurinclusief telen. Vanuit Bac2nature verbinden we deze landbouwpraktijken steeds sterker met menselijke veerkrachtige gezondheid. Ik weet zeker dat deze inzichten bijdragen aan een gezondere wereld.”

Meer weten over hoe mens en microben samenleven? Bekijk de VPRO Tegenlicht-documentaire Welkom in het Symbioceen.