Vandana Shiva: “Industrieel voedsel is gebaseerd op het idee dat we de natuur kunnen bedriegen. Maar elke keer als we dat doen, gaat het mis”

Je zet je al ruim vijf decennia in voor de Aarde. Wat was het moment waarop je je voor het eerst verbonden voelde met de natuurlijke wereld? 

“Ik kan me eerlijk gezegd geen moment herinneren waarop ik die verbinding niet voelde. Ik ben geboren in de bossen van de Indiase Himalaya, waar mijn moeder regeneratieve landbouw beoefende en mijn vader als boswachter werkte. Als jong meisje vergezelde ik hem tijdens zijn wandelingen door het bos, dus ik ben opgegroeid met de bomen en de andere wezens met wie we ons thuis deelden. 

Op mijn negentiende besloot ik natuurkunde te gaan studeren, omdat het dé leer van de natuur is: het is de meest fundamentele manier waarop we de natuurlijke wereld kunnen begrijpen, en ik wilde terug naar de kern. Dat is ook de reden waarom ik een PhD afrondde in de kwantummechanica. Maar zelfs toen ik door deze puur wetenschappelijke lens naar de natuurlijke wereld keek, ben ik mijn gevoel van verbinding met de Aarde nooit verloren.”

Toch ervaren veel mensen juist het tegenovergestelde; een groot gebrek aan verbinding met de natuurlijke wereld. Welk effect heeft dit op hoe we ons leven leiden? 

“In de kern is onze scheiding van de natuurlijke wereld een vorm van ontmenselijking. Want wij mensen zíj́n natuur – wij zíj́n de bodem, wij zíj́n het water. Elke keer als ik ademhaal, ontvang ik een geschenk van de bomen. Elke slok die ik drink, is een geschenk van een rivier of stroom. Misschien is dat geschenk onherkenbaar vermomd, bijvoorbeeld door een plastic fles. Maar desalniettemin is het de natuur die me elke dag in leven houdt.

In plaats van deze geschenken te waarderen, nemen we alleen maar, en hierdoor wordt de afstand tussen onszelf en de natuurlijke wereld steeds groter, waardoor de ecologische crises tevens toenemen. Want hoe verder je van de natuurlijke wereld afstaat, hoe minder zicht je hebt op het effect van jouw acties op het levende geheel, waardoor je steeds verder afdwaalt op het destructieve pad. 

Een goed voorbeeld hiervan is de elektrische auto. We ontginnen het landschap voor lithium en op de een of andere manier moet het ons ‘groen’ maken. Het is een farce! En een ontkenning van onze rol als gelijkwaardig onderdeel van deze planeet. Want wij mensen zijn slechts één van de miljoenen soorten en dat besef zou ons nederig moeten maken. Maar onze antropocentrische arrogantie heeft ons doen geloven dat alles op Aarde bestaat voor ons gebruik. Of het nu gaat om mijnbouw, genetische manipulatie van zaden of industriële landbouw, al deze dingen zijn gestoeld op onze ontkenning van de ecologische waarheid en de valse perceptie dat – wanneer we van elk ander wezen nemen – we als mensen op de een of andere manier overblijven met meer. Nee, het is minder verdeeld over een kleinere groep wezens, niet meer.”

Is regeneratieve landbouw een manier om het tij te keren? 

“Het is zeker een manier om af te komen van wat ik ‘de-dode-Aarde-aanname’ noem: de overtuiging dat de Aarde bestaat uit levenloze grondstoffen die zijn bedoeld voor menselijke extractie. Want dat is het gedachtegoed waar industriële landbouw op gestoeld is: het enige dat telt, is de productie per hectare, ongeacht de gevolgen voor de bodem, de biodiversiteit en het welzijn van boeren. Terwijl regeneratieve landbouw betekent dat we met de natuur samenwerken en erkennen dat we allemaal levende organismen zijn op een levende Aarde. Dat is waar landbouw over zou moeten gaan: het regenereren van de levende bodem, de levende zaden, het levende water, de levende insecten en het hele web van het leven.

Daarnaast kan regeneratieve landbouw de manier waarop we ons tot de natuur verhouden transformeren. Want regeneratie is poëzie: het wekt de Aarde weer tot leven in onze gedachten en daardoor wordt ook onze verbinding met de Aarde geregenereerd.”

Toch zijn er steeds meer big-agro-bedrijven die beweren regeneratief te zijn. Moeten we regeneratieve landbouw misschien anders noemen, om verwarring te voorkomen? 

“Vrijheid betekent dat je de juiste handeling op de juiste manier kunt benoemen. Het zou belachelijk zijn als we onze woorden opgeven, enkel en alleen omdat het zogenaamde ‘gif-kartel’ de term probeert te kapen. Bovendien is dit altijd wat ze doen: ze vallen je aan als ze zich bedreigd voelen, of ze proberen je te kapen. Het is aan ons om te laten zien dat er géén ruimte is voor pesticiden, kunstmest en genetisch gemanipuleerde zaden in de wereld van regeneratieve landbouw.”

Maar wie is er machtiger: bedrijven of mensen? 

“Uiteindelijk is de Aarde machtiger. En mensen als onderdeel van de Aarde, daar ben ik heilig van overtuigd. Sommige mensen vinden me naïef als ik dit zeg: zij denken dat bedrijven altijd zullen winnen. Maar ik geloof het tegenovergestelde en ik zal je uitleggen waarom. In 1600 werd het eerste grootbedrijf ter wereld opgericht: de Oost-Indische Compagnie. Maar na de opstand van de boeren in 1857 sloten ze in 1858. Dus het eerste grootbedrijf dat werd opgericht om de wereld te veroveren, kwam aan zijn einde dankzij de boeren. 

Diezelfde verandering kan ook vandaag de dag plaatsvinden, maar we moeten ons verenigen. Dat is waarom we in 2015 boeren, wetenschappers, beleidsmakers en NGO’s uit 21 verschillende landen in Costa Rica bij elkaar hebben gebracht om Regeneration International op te richten: een non-profitorganisatie die inmiddels met meer dan 500 partners van over de hele wereld samenwerkt.

Of het nu gaat om biologische, biodynamische, agro-ecologische of regeneratieve landbouw, onze kracht ligt in solidariteit. Want al deze praktijken komen neer op het koesteren van de levende bodem en het koesteren van de levende zaden. Als je hiervoor zorgt, zullen ze voor jou zorgen. Maar als je ze vernietigt, riskeer je je eigen vernietiging.”

Over zaden gesproken: wat is het verband tussen zaden en vrijheid? 

“Al ons voedsel begint met zaden, dus vrije zaden vormen de basis van voedselsoevereiniteit, van agrarische onafhankelijkheid en van maatschappelijke vrijheid als geheel. Want wie zaden controleert, controleert het leven op Aarde.

Met onze organisatie Navdanya komen we daarom in opstand tegen bedrijven zoals Monsanto, die boeren afhankelijk maken van genetisch gemanipuleerde zaden. Daarnaast leren we boeren hoe ze zelf zaden kunnen opkweken en bewaren. Tot nu toe hebben we meer dan 900.000 boeren binnen en buiten India bereikt met deze eeuwenoude kennis, waardoor ze geld kunnen besparen en zichzelf kunnen bevrijden van de hebzucht van bedrijven. Van nature raken zaden namelijk nooit op. Sterker nog, één zaadje kan zich vermenigvuldigen tot honderden, duizenden en zelfs honderdduizenden zaden. Als mens zouden we wat meer als zaden moeten zijn, door ons minder bezig te houden met consumeren, en meer met de vermenigvuldiging van het leven om ons heen.” 

Hoe kunnen we dit doen? 

“Het leven zou moeten gaan over nastreven wat zowel jouzelf als de Aarde gelukkig maakt. Een eenvoudig leven geeft je de vrijheid om dit te doen. Streven naar ‘genoeg’ geeft je de vrijheid om de natuurlijke wereld te regenereren. Want de reden dat onze grenzeloze consumptiemaatschappij floreert, is omdat we erin verstrikt zijn geraakt. Iedereen draagt dezelfde Nike-schoenen en dezelfde broek van Adidas: we zijn in een monocultuur van de geest beland en slaven geworden van consumptie.

Zodra je hieraan ontsnapt, kun je je richten op de vraag: wat wil ik in dit leven bereiken? Negeer agressieve boodschappen van buitenaf, keer naar binnen, en naar je meest intieme relaties, en vraag jezelf af: wat maakt mij echt gelukkig? En probeer jezelf niet met anderen te vergelijken. Want zodra je jezelf met iemand vergelijkt die acht miljoen per jaar verdient, denk je alleen nog maar aan die acht miljoen die je niet verdient, ook al heb je misschien maar 800 euro per maand nodig om in eenvoud te kunnen leven. Dus vergelijk niet en concurreer niet. Werk samen. En blijf je bewust van wat je echt nodig hebt en liefhebt.”

Wanneer we uitzoomen naar het grotere economische systeem, pleit je voor levende economieën. Wat zijn dit? 

“Levende economieën zijn gebaseerd op de wetten van de natuur. We spreken over levende economieën, omdat ze leven creëren, vermenigvuldigen en regenereren, in plaats van doden en vernietigen. Dit betekent dat er in een levende economie geen ruimte is voor lineaire extractie, want in de natuur is alles een cyclus: eenzijdige extractie bestaat simpelweg niet. 

Het betekent ook dat we het idee dat mensen de enige deelnemers aan de economie zijn moeten loslaten, want alle levende wezens maken deel uit van een levende economie. De mycorrhizae in de bodem die voedingsstoffen voor glucose ruilen met planten, beoefenen economie. De bomen die onderling informatie uitwisselen om de gezondheid van het bos te beschermen, beoefenen economie. En de vogels die de bodem bestuiven, beoefenen economie. Kortom, in een levende economie verdwijnt het onderscheid tussen ecologie en economie. 

Tenslotte is een levende economie altijd lokaal. Want alhoewel de mycorrhizae in de bodem zich ver kunnen verspreiden, bereiken ze nooit de andere kant van de wereld. De sfeer is lokaal en alle levende economieën zijn altijd lokaal geweest. Alleen de roofzuchtige, fictieve economie is globaal en regeert over andere wezens alsof ze minder waard zijn, terwijl het eigenlijk onze familieleden zijn.”

Andere wezens zien als gelijkwaardig vereist dat we ons ego loslaten. Hoe werkt dit? 

“Eigenlijk is dit heel eenvoudig: we moeten het idee dat alles om ons draait loslaten en inzien dat we iedere ademhaling te danken hebben aan de bomen. Want zodra we dat doen, kunnen we niet anders dan concluderen dat wij niet degenen zijn die kunnen bepalen wat er hier op Aarde gebeurt. Ons ego wil de wereld om ons heen overheersen en controleren, maar in een levende economie nemen we deel aan de natuurlijke wereld als gelijken. Met andere woorden,  we moeten de transitie maken van ‘ego’, het egoïstische zelf, naar ‘eco’, het zelf dat met al het andere leven verbonden is.

En het mooie is: hoe meer je aan de bodem geeft, hoe meer de bodem teruggeeft. Hoe meer water je aan de Aarde geeft, hoe meer water je zult hebben. Dit principe geldt voor ieder aspect van het leven. Maar om hier te komen, moeten we de wetten die uit het kolonialisme zijn voortgekomen herschrijven – de wetten die het land en het water hebben geprivatiseerd, en de natuurlijke wereld tot eigendom hebben gemaakt.”

Bedoel je dat we ecosystemen rechten moeten geven? 

“Het is tegenwoordig hip om een rivier rechten te geven, maar naar mijn mening is dit wederom een voorbeeld van onze antropocentrische arrogantie. Alsof je een rivier rechten kunt geven, en een rivier niet al rechten had, simpelweg door een rivier te zijn. Dus nogmaals, we moeten onze manier van denken aanpassen en erkennen dat alles leeft. Je geeft geen rechten aan een ecosysteem, je respecteert rechten. Je erkent rechten. En je verhoudt je tot alle levensvormen op een manier die geen schade berokkent.”

So, actions become key.

“Exactly, and we need to start with agriculture, because there is only one place we can give back to the Earth, and that is whilst farming. When we breathe, we release carbon dioxide, rather than giving oxygen back to the Earth. But when I make an effort with my body to tend to the soil, I can offer something back to the Earth with gratitude. This is crucial because living on this Earth means we need to eat: there’s no escaping it. Fake food is based on the illusion that we can cheat nature, but every time we try, things go wrong. So being part of the Earth’s nutrient cycle, with humility and not arrogance, using the least and giving back as much as possible, is the best thing we can do.

And through good farming, through regenerative farming, we can heal the wounds that have been inflicted upon the land. Agriculture is a means of saying: thank you, Mother Earth, you give abundantly. Here’s a little bit of gratitude.”

De manier waarop we handelen is dus essentieel. 

“Precies, en we moeten beginnen met landbouw, want er is maar één plek waar we echt iets kunnen teruggeven aan de Aarde, en dat is wanneer we voedsel produceren. Wanneer we ademhalen, geven we immers geen zuurstof terug aan de atmosfeer, maar koolstofdioxide. Maar wanneer ik mijn lichaam inzet om de bodem te verzorgen, kan ik iets teruggeven aan de Aarde. Ieder mens moet eten, daar is geen ontkomen aan. Industrieel voedsel is gebaseerd op de illusie dat we de natuur kunnen bedriegen, maar elke keer als we dat proberen, gaat het mis. Dus op een nederige manier onderdeel uitmaken van de voedingscyclus van de Aarde, is het beste wat we kunnen doen.

Met regeneratieve landbouw kunnen we de wonden van het land helen. Het is een manier om te zeggen: ‘Bedankt, Moeder Aarde, je geeft overvloedig. Hier is mijn dankbaarheid.’” 

Wat maakt je hoopvol? 

“Het leven maakt me hoopvol. Werken in overeenstemming met de wetten van de Aarde maakt me hoopvol. Je kunt hoop niet kopen in de supermarkt, het is niet te koop. Maar elke keer dat ik zaden bewaar of een tuin aanplant en ik één word met de Aarde, cultiveer ik hoop.” 

Als laatste vraag: Wat is de belangrijkste les die je hebt geleerd van de Aarde?

“Dat de Aarde leeft en zichzelf kan regenereren. Regeneratie begint niet bij mensen, het begint bij de Aarde: bij de kleinste microben in de bodem. Wanneer we deel worden van die stroom, worden ook wij regenerators. Dus hoe je de natuurlijke wereld kunt regenereren is iets dat de Aarde mij heeft geleerd. En overvloed, grenzeloos geven. Er bestaat geen schaarste in de natuur. En het zou ook niet moeten bestaan in onze hoofden of harten.” 

Op zoek naar meer regeneratieve verhalen en updates? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en volg ons op LinkedIn en Instagram.