Claudy Jongstra: “Natuurlijke verfstoffen zijn het goud van de toekomst”

Als kunstenaar sla je een brug tussen kunst, natuur en landbouw. Waarom is het belangrijk om deze elementen met elkaar te verweven?  

“Ik denk dat de noodzakelijke transities niet tot stand komen omdat we de wereld met ons reductionistische denken uit elkaar hebben gehaald en hebben versnipperd. Hierdoor zien we geen enkele relatie meer tussen de dingen. We handelen op plek A en dat heeft gevolgen voor plek Z, maar welke precies? Wanneer je erkent dat de maatschappij een verbonden geheel is – zoals een weefgetouw vol connecties en knooppunten – ontdek je dat je verbonden bent met al het andere leven, waardoor je er respectvoller mee omgaat.  

Daarom is het essentieel dat we ons onderwijs aanpassen, want momenteel is het te eenzijdig en voornamelijk gericht op het hoofd. Laat middelbare scholieren bijvoorbeeld drie of vier weken per jaar op een boerderij werken. Het is één ding om te praten over klimaatverandering of het verlies van biodiversiteit, maar hoe zie je dit terug in onze omgeving? En wat kunnen wij eraan doen? Nu blijft het allemaal te theoretisch.”

Is dat ook waarom je in Friesland een biodynamische boerderij bent gestart, waar je de grondstoffen voor je kunstwerken produceert?

“Het begon met een boel nieuwsgierigheid: waar komen de materialen waarmee ik werk eigenlijk vandaan? Toen ontdekte ik dat de kleuren die ik begin jaren ’90 gebruikte, chemisch waren. Dat wilde ik niet. Maar waar koop je natuurlijke pigmenten? Ik kon die op dat moment alleen vinden op de wereldmarkt, maar dan weet je nog steeds niet waar ze vandaan komen of hoe ze zijn geproduceerd. Dus zijn we de verfplanten waarmee we onze wol verven zelf gaan verbouwen, en dat is in de loop der jaren steeds verder gegroeid.

Bovendien is het ook veel logischer om te werken met natuurlijke materialen die lokaal voorhanden zijn, zoals schapenwol, maar ook linnen, dat gemaakt wordt van vlas: een gewas dat van oudsher in Europa thuishoort. Naar die lokaliteit moeten we veel meer gaan kijken. Dat is niet alleen beter voor de biodiversiteit, maar het zorgt ook voor een diepere verbinding met je omgeving. En dat maakt dat je beter voor die omgeving wilt zorgen, en op een manier wilt leven die niet belastend is, maar herstellend.”

Dat herstellende aspect staat centraal in jouw hele maakproces, van vezel tot eindresultaat.

“Precies. De wol die ik gebruik voor mijn kunstwerken komt van een inheems Drents schapenras, de Drentse heideschapen. De herder van die kudde heeft een hele eigen visie: de schapen krijgen geen preventieve antibiotica of jodium, ze eten kruidenrijk gras vol mineralen van een gezonde, onbespoten bodem, en ze worden nooit vervoerd, om stress en spanning te voorkomen. Hierdoor is hun wol heel veerkrachtig, waardoor de kunstwerken die ik ermee maak langer mooi blijven.

We zijn onlangs weer op de heide geweest en het is prachtig om te zien hoe daar gewerkt wordt. De jongen die scheerde, dat was echt een held. Door zijn innerlijke kalmte en het vertrouwen dat hij uitstraalde, was er geen enkele forcering nodig – de schapen onderwierpen zich gewillig aan hem. Echt een natuurlijk respect tussen mens en dier, het is zo indrukwekkend als je dat ziet.

Na het scheren wordt de wol in ons atelier gewassen, gekaard en geverfd. Voor de verfstoffen gebruiken we natuurlijke pigmenten uit onze biodynamische tuinderij, zoals indigo, een blauwe kleurstof gemaakt van wede. Deze plant werd in de tijd van de Hollandse meesters al gebruikt als grondstof voor de diepblauwe kleur, waarmee onder andere Vermeer en Van Gogh werkten. Na het verven, schets ik letterlijk met de vezels, totdat ik tevreden ben met de compositie. Daarna wordt het werk afgewerkt en geïnstalleerd. 

Wat we de laatste tijd ook steeds vaker doen, is dat we het kunstwerk inzetten om impact te maken op de plek waar het komt te hangen. Zo zijn we momenteel bezig met een project in Brussel, waar we een aantal lokale biologische en biodynamische boeren hebben gevraagd om de verfstoffen voor dat kunstwerk te verbouwen. Op die manier maken we ook in de bredere gemeenschap impact, in plaats van alleen bij de mensen die het kunstwerk zien.”

Toch voelde deze impact nog niet groot genoeg, en dus ben je ook LOADS Collection gestart. Leg eens uit.  

“We zijn geen fabriek; ik maak tien grote werken per jaar, en daarmee kunnen we maar beperkt verandering teweegbrengen. Maar er is veel meer nodig. Daarom ben ik samen met mijn zoon Jesk LOADS Collection gestart. Dit label belichaamt dezelfde filosofie als mijn kunstwerken, alleen richt het zich op reproduceerbare interieur-items en kledingstukken, die we voor bedrijven maken. Dat zijn bijvoorbeeld veganistische hotels die zeggen: ‘Wij geloven in wat jullie doen, dus willen we jullie bijzondere kussens voor onze hotelketen afnemen.’ Hierdoor kunnen we veel meer schaal maken.  

Voor dit label hebben we de afgelopen jaren een hele infrastructuur opgezet. We kennen echt iedereen in de keten en willen ook dat iedereen eerlijk behandeld wordt. Dit betekent bijvoorbeeld dat we met de boeren van tevoren een prijs afspreken voor hun gewassen, die we sowieso betalen, zelfs als er iets misgaat door bijvoorbeeld extreme weersomstandigheden. Deze commitment is voor boeren vaak de reden om het avontuur aan te gaan en te investeren in het verbouwen van bijvoorbeeld biologische of biodynamische verfpigmenten. 

We werken ook samen met herders in Spanje, die elke dag met hun kudde op pad gaan en biodiversiteit in het landschap waarborgen door overbegrazing te voorkomen. Dat zijn waardevolle beroepen die we moeten steunen. Voor de katoen werken we samen met Sekem, een bekende coöperatie uit Egypte die zich sinds de jaren ’70 inzet voor biodynamische landbouw, en waar ook scholen en universiteiten deel van uitmaken. Dat is weer dat holistische, ingebed in de lokale gemeenschap.”

Waar schuurt het, als je dit soort eerlijke ketens probeert op te zetten?

“Een van de dingen waar je meteen tegenaan loopt als je in Europa aan de slag wilt met lokale textielproductie, is dat de infrastructuur hiervoor grotendeels is verdwenen. We hebben bijvoorbeeld prachtige merinowol uit Spanje, maar er is in heel Europa nog maar één wolwasserij die deze wol kan wassen, en in Spanje zit nog maar één fabriekje die van die wol garens kan spinnen. De lokale ketens die er ooit waren, bestaan dus bijna niet meer. Dit betekent heel veel zoeken naar en praten met oude familiebedrijven, om samen te proberen oude ketens nieuw leven in te blazen.

Een ander probleem is dat veel oude kennis over natuurlijke verfstoffen verloren is gegaan. Samen met universiteiten proberen we die kennis terug te halen. Zo hebben we in België een project gedaan rondom Burgundian black; een beroemde natuurlijke verfstof die een warme zwarte kleur geeft en teruggaat tot de 15e eeuw, maar inmiddels bijna helemaal is verdwenen. In ons atelier hebben we het maakproces volledig nagebootst op basis van de oude recepturen die de wetenschappers hebben ontdekt. We hebben zelfs de houtoven nagemaakt en werken met dezelfde materialen als vroeger, zoals verkoolde resten van zuurdesembrood. In die tijd was er namelijk geen verspilling: mensen gebruikten de beschikbare reststromen voor van alles, inclusief natuurlijke verfstoffen, en zo versterkten lokale ambachten elkaar.”

Is dat ook wat we nu nodig hebben: samen letterlijk onze handen uit de mouwen steken voor een wereld die in balans is met de natuur?

“Ik denk het wel. We leven in een extreem solistische samenleving, maar waar ontstaan de mooiste gesprekken? In de tuin of tijdens het koken, wanneer je samen met je handen bezig bent. Het geeft bovendien een uniek gevoel van voldoening. Ik ben niet tegen de manier waarop we nu werken, maar ik denk dat de balans is zoekgeraakt. In de samenleving van de toekomst zouden hoofd, hart en handen een even belangrijke rol moeten spelen.” 

Je probeert de kennis die je de afgelopen decennia hebt opgedaan ook door te geven aan volgende generaties.

“Ja, dat doe ik heel bewust, want de twintigers van nu maken zich ernstig zorgen over de toekomst van onze gemeenschappen. Daarom verwelkomen we hier ieder jaar honderden studenten, bijvoorbeeld van modeacademies, en leren we ze hoe ze kunnen werken met natuurlijke pigmenten en andere grondstoffen. Uiteindelijk gaat het mij erom dat je een bewustzijn overbrengt. Ecologisch bewustzijn, maar ook sociaal bewustzijn. Want als je dingen samen doet, herstel je niet alleen de bodem, maar ook de gemeenschap. Door die uitwisseling verander je denkrichtingen, en op den duur ook het grotere systeem.”

Over systeemverandering gesproken, wat is de diepere transitie die we als samenleving moeten maken?

“We dragen een kledingstuk gemiddeld zeven keer en daarna kijken we er niet meer naar om. Die hele mindset moet anders. Waardevolle producten maken, die lang meegaan zodat we ons eraan kunnen hechten, daar moeten we naartoe. Maar dat lukt alleen als we onszelf niet langer vervreemden van de maakprocessen. Want hoe kun je iets waarderen als je nooit hebt gezien wat er allemaal nodig is om bijvoorbeeld biodynamische wol, linnen of katoen te produceren? Dat maakt het zo ingewikkeld.”

Waar kunnen we beginnen? 

“Ik heb het steeds over het onderwijs, en ik denk dat we daar ook de waardering voor maakprocessen kunnen terugvinden. Maar ons vermogen om te vertragen speelt ook een rol. In de huidige maatschappij word je als traag gezien als je de tijd neemt om dingen tot je te nemen. Terwijl dat langzamere, natuurlijkere tempo essentieel is als je iets wilt maken dat er echt toe doet. Die vertraging en verstilling, daar zou ik voor willen pleiten. Het stelt je in staat om dingen met een bepaalde accuraatheid en nauwkeurigheid te doen, en met aandacht te reageren op wat er gebeurt.

Daarom is het ervaren van die maakprocessen zo belangrijk. Als je bijvoorbeeld met klei op een draaischijf werkt, moet je reageren op wat er in het moment gebeurt. Dat vind ik altijd een hele goede oefening, want het werkt door op de flexibiliteit van je denken. Het is niet alleen maar nostalgisch en leuk om dingen te maken, het werkt door op alle niveaus.”

Tegelijkertijd verlang je naar een snellere en grotere verandering.

“Ja, het is allebei nodig. Voor de volgende generaties moet de verandering groter en sneller. Daarom ben ik ontzettend blij met de voorbeelden die we nu hebben, zoals Urgenda die de klimaatzaak heeft gewonnen, en het feit dat bossen en rivieren overal ter wereld rechten krijgen. Dat zijn enorme stappen. Tegelijkertijd moeten we onze lokale omgeving niet uit het oog verliezen. Gewoon door met tijd en aandacht om je heen te kijken en je af te vragen: wat kan ik binnen mijn gemeenschap bereiken? Dan kom je vanzelf anderen tegen die ook werken aan verandering, en die een stukje met je meelopen. Met elkaar activeer en transformeer je dan iets, waardoor een stukje van die nieuwe realiteit ontstaat. Misschien is dat wel de kern van regeneratie.”

Meer weten? Duik in de verhalen van Joline Jolink en Reina Ovinge, die van lokale en ecologische mode de norm maken.