Kadir van Lohuizen: “We zitten vast in een systeem waarin de slechtste keuze vaak de makkelijkste en goedkoopste is”

Je hebt je de afgelopen jaren op allerlei mondiale thema’s gefocust. Wanneer dacht je: het voedselsysteem wordt mijn volgende onderwerp?

“Dat is langzaam gegroeid. In de jaren ’90 heb ik veel verslag gedaan van vergeten conflicten, zoals de burgeroorlogen in Angola, Mozambique en Sierra Leone. In het begin was dat vooral gericht op het nieuws, maar gaandeweg ben ik meer gaan verdiepen in de oorzaken van dat geweld. Grondstoffen speelden daarbij vaak een grote rol, maar ik ontdekte ook dat de klimaatcrisis veel instabiliteit veroorzaakte. Zodoende zijn mijn verhalen steeds groter geworden en meer om mondiale thema’s gaan draaien.

Een thema waar ik lang aan heb gewerkt, is de stijgende zeespiegel. Net als veel mensen dacht ik dat dit een probleem was voor toekomstige generaties, maar tijdens mijn reizen ontdekte ik dat dit wel degelijk nu al speelt. Dit zette me aan het denken over de voedselzekerheid waarmee ik ben opgegroeid; door klimaatverandering, extreme weersomstandigheden en de verzilting van kustgebieden is die niet meer vanzelfsprekend.

Tegelijkertijd zijn we de verbinding met ons voedsel volledig kwijtgeraakt. Toen ik jong was, aten we groenten uit het seizoen en was het duidelijk waar je eten vandaan kwam. Tegenwoordig weten veel kinderen niet eens meer hoe een krop andijvie eruit ziet, omdat het allemaal in van die zakjes zit. En we vinden maar dat mango’s en avocado’s het hele jaar verkrijgbaar moeten zijn, terwijl de meeste mensen twintig jaar geleden niet eens wisten wat een mango was… Dus langzaam groeide mijn verwondering voor het voedselsysteem steeds verder, en ik dacht: als ik me dit soort dingen afvraag, ben ik vast niet de enige.”

Voor Food for Thought reisde je naar de VS, Kenia, China, Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten, maar je begon in Nederland.

“Toen ik met dit project begon, dacht ik: Nederland wordt een hoofdstuk. Maar toen kwam de pandemie. Normaal ben ik zeven of acht maanden per jaar op reis, en ben ik alleen even in Nederland om de was te doen, bij wijze van spreken. Dus ik moest mezelf helemaal opnieuw uitvinden. Ik dacht: laten we van de nood een deugd maken en hier beginnen, in de veronderstelling dat de pandemie maar een weekje of wat zou duren… Uiteindelijk bleek het een blessing in disguise, want anders was ik nooit zo diep in het Nederlandse voedselsysteem gedoken.”

Wat trof je er aan?

“In eerste instantie was het bijna onmogelijk om toegang te krijgen. Ik ben wel wat ingewikkelde verhalen gewend, maar zoveel wantrouwen heb ik niet eerder meegemaakt. De discussie rondom voedsel en landbouw was op dat moment enorm gepolariseerd, met de opkomst van de BBB en de files door tractoren op de snelwegen. Die actualiteit bevestigde voor mij dat dit onderwerp er echt toe deed. Maar als ik ergens aanklopte, gingen mensen er meteen vanuit dat ik op zoek was naar een misstand of een schandaal, terwijl het pure nieuwsgierigheid was. Natuurlijk had ik een mening – en ik heb nu nog een sterkere mening – maar ik dacht: ik ga het gewoon laten zien. Kijk en oordeelt u zelf. Het is niet mijn taak om te zeggen dat je vegan moet worden. 

Na een paar maanden leerde ik steeds meer mensen kennen, en kon ik zeggen: ‘Ik ben daar en daar al geweest, waarom mag ik nu niet bij jullie naar binnen?’ Eenmaal ergens binnen werkte ik in een zeer restrictieve omgeving; zomaar zelf rondlopen was er niet bij. Het was vrijwel altijd onder begeleiding en negen van de tien keer stond iemand ook nog op z’n horloge te kijken of het niet wat sneller kon…” 

Waarover verbaasde je – eenmaal binnen – het meest over?

“De meeste mensen weten wel dat ons voedselsysteem grootschalig en geïndustrialiseerd is, maar het werd me pas echt duidelijk toen ik er zelf in stond. Er is geen land met zoveel productiedieren per vierkante kilometer als Nederland, en het grootste deel is voor de export. En hoe kan het eigenlijk dat we op zo’n ongelooflijke schaal tomaten kunnen produceren die allemaal even groot zijn en precies dezelfde kleur hebben? Dat tekende ook wel een beetje mijn gemoedstoestand: ik werd voortdurend heen en weer geslingerd tussen verbijstering en bewondering. We zien de kassen in het Westland natuurlijk wel als we de snelle trein pakken van Amsterdam naar Rotterdam en we weten dat er megastallen zijn, maar als je er eenmaal binnenloopt… je hebt gewoon geen idee hoeveel varkens er in zo’n stal zitten. Dus ik viel geregeld van mijn kruk, ook omdat het marketingplaatje van onze voedselindustrie zo ver afstaat van de werkelijkheid. Als we naar de supermarkt gaan, moeten we toch het gevoel krijgen dat alles ‘oké’ is – want het is beter leven één ster, twee sterren, drie sterren… Het beeld dat wij daarbij hebben staat mijlenver af van de realiteit.

Tegelijkertijd is het natuurlijk ook zo dat de meeste zuivelbedrijven in Nederland honderd of misschien twee- of driehonderd koeien hebben. Terwijl ik in Amerika een veebedrijf heb bezocht met 250.000 koeien, allemaal in van die feedlots. Toen ik daar aankwam, zei die eigenaar: ‘Ik zou niet gaan lopen, anders ben je uren onderweg, je kunt beter gaan rijden…’ Dat zijn momenten waarop je denkt: hoe zijn we hier beland? Ik bedoel, dat gras van ons is ook niet bepaald hoe het zou moeten zijn, met de bloemetjes en de bijtjes, maar die dieren daar zien nooit gras of iets dat op groen lijkt.”

Heb je aan de andere kant ook meer begrip gekregen voor boeren?

“Zeker. Tijdens Food for Thought heb ik natuurlijk veel boeren leren kennen, zowel in Nederland als daarbuiten. Ik ben zat boeren tegengekomen die zijn overgeschakeld op gemengde landbouw of biologische landbouw, en die echt stappen zetten en de goede kant op gaan. En er zijn ook genoeg boeren die wel anders willen, maar die vastzitten door financiële omstandigheden.

De grote vraag die echter de hele tijd door mijn hoofd spookte was: waarom moeten we dit allemaal exporteren? De hoeveelheid die we exporteren, importeren we namelijk ook weer. Dat systeem is ontzettend uit de rails gelopen. In Kenia bijvoorbeeld staan arbeiders voor twee of drie dollar per dag onze sperziebonen te oogsten en bakjes met blokjes mango klaar te maken. En met die lonen redden ze het daar echt niet. De mensen daar eten die producten zelf niet eens. Maar als die lonen verdubbeld zouden worden, dan kopen wij die producten niet meer, omdat we ze veel te duur vinden… In die zin roept het ook wel pijnlijke connotaties op uit ons koloniale verleden.”

Zijn korte ketens dan de oplossing?

“Daar zetten ze in China enorm op in, en om die reden stond het land ook meteen hoog op mijn lijstje voor dit project. Ik was benieuwd hoe ze dat daar aanpakken, in een land dat voor een groot deel niet bebouwbaar is met een bevolking van 1,4 miljard mensen. Ik had gehoord dat ze voor de pandemie al grote stappen hadden gezet in het verkorten van ketens en het onafhankelijker worden van voedselimporten, en dat bleek ook te kloppen. Rondom steden hebben ze enorme kassengebieden gebouwd, met de filosofie om verse producten zo dicht mogelijk bij de bewoners te produceren. Dus het was wel fascinerend om te zien hoever ze op sommige gebieden vooruitlopen, vooral als het gaat om het gebruik van AI en automatisering. Daar kun je natuurlijk van alles van vinden, en ik ken de discussie – kan je in zo’n afgesloten doos eigenlijk wel sla telen? Het kan toch bijna niet anders dan dat het minder voedzaam en smakelijk is dan wanneer het uit de volle grond komt? Aan de andere kant… op plekken waar weinig ruimte is voor landbouw, kunnen dit soort innovaties misschien wel een oplossing zijn.”

Na alles wat je hebt gezien, ben je hoopvol over het voedselsysteem?

“Over het algemeen denk ik dat voedsel nog wel een hoopvol thema is, hoopvoller dan het klimaat bijvoorbeeld. Ik merkte dat bij het verhaal over de zeespiegelstijging, dat mensen uit het veld zijn geslagen en het gevoel hebben: ‘Het is toch al te laat, we zijn voorbij het tipping point, wat maakt het nu nog uit of ik wel of niet vlieg?’ Maar met voedsel zijn we nog niet voorbij dat punt. We kunnen allemaal nadenken over wat we eten, waar het vandaan komt, en of dat handig is of niet. Maar daarvoor zullen we wel onze comfortzone moeten verlaten, want we weten allemaal dat we minder vlees moeten eten en meer lokale producten moeten kiezen. Tegelijkertijd weet ik ook hoe moeilijk dat is, omdat we vastzitten in een systeem waarin de slechtste keuze vaak de makkelijkste en goedkoopste is.

Overigens weten de grote agri-bedrijven zelf ook best dat het anders moet. Waar ik onwaarschijnlijk veel moeite had om binnen te komen, word ik nu regelmatig uitgenodigd om voor het management van die grote bedrijven te spreken. Zolang ik niet gecensureerd wordt en niet hoef voor te leggen wat ik ga laten zien, doe ik dat graag. Omdat ik merk dat zodra de deur dicht is, iedereen heus wel weet dat het zo niet langer kan. Het maakt niet uit of ik bij Vion ben of bij Albert Heijn, iedereen worstelt met de vraag hoe het nu verder moet.”

Wat drijft jou persoonlijk om je elke keer vast te bijten in zo’n gigantisch thema?

“Dat is toch die verwondering en nieuwsgierigheid. Kijk, als ik dat niet meer zou hebben, dan moet ik wat anders gaan doen. Als fotograaf en filmmaker moet je gewoon nieuwsgierig zijn. En dan is het meestal een fantastisch vak, omdat die camera een geweldig excuus is om ergens binnen te komen. Natuurlijk zijn er momenten waarop niets lijkt te lukken en je ’s nachts wakker ligt omdat je denkt: niemand zit hierop te wachten. Of omdat je nergens wordt toegelaten. Op zulke momenten is het ook een soort vastberadenheid die me op de been houdt. Als consument hebben we toch gewoon het recht om te weten hoe het eraan toe gaat?”

Meer weten over Food for Thought? Bestel het gelijknamige boek en ontvang een gesigneerd exemplaar.

Oorspronkelijk gepubliceerd op 4 december 2024. Laatste update: 20 januari 2025.