Rineke Dijkinga: “De boer is de apotheker van de toekomst”

Mark Venner
regeneratieve boeren en tuinders
Biodiversiteit
longread

Rineke Dijkinga: “De boer is de apotheker van de toekomst”

Als het gaat om onze breingezondheid zijn de bodem waarop ons voedsel groeit én onze darmen de hoofdrolspelers.

In dit artikel geeft orthomoleculair en natuurgeneeskundig therapeut Rineke Dijkinga volop tips hoe je met mes en vork aan beide bodems tegelijk kunt werken.

Tekst Rineke Dijkinga Fotografie Gabriela Hengeveld & anderen Gepubliceerd 11 januari 2023 Leestijd 15 minuten

Wist je dat je darmen en je brein 24/7 met elkaar communiceren? En dat je darmgezondheid direct afhankelijk is van bodemgezondheid? Rineke Dijkinga: "Wij mensen zijn wat ons eten at."

Mijn fascinatie voor de relatie tussen de bodem en onze darmen begon in 2016, toen mijn man en ik een paar hectare landbouwgrond kochten en daarop een agroforestry project startten. Over gezonde voeding schrijven en spreken deed ik – als orthomoleculair en natuurgeneeskundig therapeut – al jaren. Maar steeds vaker hoorde ik mezelf uitleggen dat de fase vóórdat het voedsel op ons bord ligt bepaalt of en hoe voeding in ons lichaam haar werk kan doen. De bodem-analyses die we van de (toen nog uitgeputte) bodem op ons land lieten maken, waren behoorlijk schokkend. Ik zag een duidelijke analogie met de uitslagen die ik bijna zestien jaar lang bij mijn cliënten had bestudeerd. Hierdoor besefte ik meer dan ooit: wij zijn wat ons eten at. En: de boer is de apotheker van de toekomst.

Rineke Dijkinga Fotograaf: Gabriela Hengeveld
Rineke Dijkinga Heerlijk Westerwolds Land Rineke op haar agroforestry project. Fotograaf: Li Hoekstra

Ons brein

De relatie tussen bodemgezondheid, gezonde darmen en onze gezondheid – en met name onze breingezondheid – zou in mijn optiek veel meer aandacht moeten krijgen. Vooral als je bedenkt dat emotionele, psychische, mentale en cognitieve klachten en ziekten in 2030 onze grootste ziektelast zullen zijn én dat technologische en farmaceutische oplossingen (iets waar we zowel in de landbouw als de gezondheidszorg op blindvaren) voor deze klachten niet altijd een oplossing lijken te kunnen bieden.

“De gezondheidszorg is maar in beperkte mate verantwoordelijk voor onze gezondheid en scholing, leefstijl en preventie zijn veel bepalender voor ons welzijn”, melden deze hoogleraren. Gelukkig kunnen we met iedere hap die we in onze mond stoppen een bijdrage leveren aan beide bodems: die waar ons eten op groeit én onze darmen, de basis van onze fysieke en mentale gezondheid.

Uitgelichte quote

Onze darmen communiceren 24/7 met ons brein

1) Monoculturen op het land = monoculturen in onze darmen

Het verlies van biodiversiteit door het toepassen van monoculturen is zorgwekkend voor onze planeet en onze eigen gezondheid. De bodem heeft baat bij diversiteit, want diversiteit aan gewassen zorgt voor een gezond en divers bodemleven. Dit draagt bij aan een levende en vruchtbare toplaag en zo aan een optimale gezondheid van de bodem. En daarmee van ons voedsel. De diversiteit van ons voedsel bepaalt vervolgens weer de diversiteit in onze darmen. Hoe groter de diversiteit aan micro-organismen, des te gunstiger het effect op onze totale gezondheid. En ook al lijkt het productaanbod in de supermarkt heel divers, het overgrote deel van wat we eten is afkomstig van monoculturen uit de landbouw: tarwe, soja en maïs, aangevuld met vlees, melk en suiker.

Wat kun je zelf doen?

Word divertariër en kies voor variatie! Als volwassene heb je ongeveer anderhalve kilo darmbacteriën, die allemaal anders zijn. In totaal leven er zo’n 2000 verschillende stammen in jouw darmen. Allemaal hebben ze verschillende voedselvoorkeuren en hebben ze een ander effect op jouw gezondheid. Door te kiezen voor een diversiteit aan (kleurrijke) vezels weet je zeker dat ze allemaal gevoed worden, en daarmee dat jouw lijf al z’n functies kan uitvoeren:
– Eet seizoensgebonden en kies voor oogst van Nederlandse bodem. Omdat het aanbod elk seizoen verandert bouw je automatisch variatie in. Vergeet ook niet te variëren in de kleuren van je groente en fruit
– Maak je eigen eten, zo word je baas in eigen darmen. Zolang je kant-en-klaar voedsel eet, houd je een voedselsysteem waarin monoculturen de norm zijn in stand
– Een heleboel overheerlijke (pseudo)granen en pasta’s zijn niet afkomstig van monoculturen, zoals boekweit, haver, gerst, gierst, rogge, triticale, amarant en quinoa. Ook zijn er veel vervangers voor soja uit monoculturen, zelfs van Nederlandse bodem. Denk bijvoorbeeld eens aan eiwitrijke lupine, (veld)bonen of kidneybonen
– Maak of koop een mix van vijf à zes verschillende meelsoorten waar je brood, pizza’s en pannenkoeken van bakt. Of maak een mix van allerlei peulvruchten. Zo bouw je met één mix al veel variatie in. En kies voor grote verpakkingen (koop het samen), dan ben je ook betaalbaar(der) uit
– Heb je ’s ochtends tarwe-muesli, vleeswaren, kaas of soja gegeten? Kies de rest van de dag dan voor een ander (pseudo)graan of een andere eiwitbron. Dit zorgt voor variatie voor jouw darmbacteriën en de boer kan zo uiteindelijk veel meer verschillende gewassen telen

Rineke Dijkinga Rineke aan het werk op het land. Fotograaf: Gabriela Hengeveld
Rineke Dijkinga Biodiversiteit op het agroforestry project van Rineke. Fotograaf: Gabriela Hengeveld

2) Het gebrek aan organisch materiaal in de bodem = het gebrek aan vezels in ons voedsel

Een gezonde bodem heeft organisch materiaal (zoals mest en afgestorven planten) en micro-organismen nodig om humus (de levende toplaag van de bodem) te kunnen maken. Kunstmest levert geen vezels (organisch materiaal) aan de bodem. En zonder vezels verdwijnt een groot deel van de gezondheidsbevorderende micro-organismen en wordt humus verminderd aangemaakt. Hierdoor kunnen planten de voedingsstoffen in de bodem minder goed opnemen, waardoor wij leeg voedsel eten dat onze honger niet stilt, hoeveel we er ook van consumeren.

Niet alleen de bodem, maar ook de gemiddelde Nederlander neemt systematisch te weinig vezels tot zich. Namelijk slechts zo’n 20 gram per dag, vaak uit een zeer beperkt aantal voedingsmiddelen. Onze darmen hebben minimaal 40-45 gram aan diverse en kleurrijke voedingsvezels nodig om hieruit zogenaamde korteketenvetzuren (zoals boterzuur) aan te kunnen maken. En alhoewel je misschien nog nooit van boterzuur hebt gehoord, is het superbelangrijk voor ons brein. Zo beschermt het onze hersencellen tegen ontstekingen, stimuleert het nieuwe verbindingen tussen hersencellen én verhoogt het onze stressbestendigheid.

Wat kun je zelf doen?

– Ook hier geldt: maak je eigen eten. Het gros van ons voedsel wordt in de fabriek omgezet in halffabricaten of kant-en-klaar voedsel. Hierdoor verdwijnen nagenoeg alle vezels en voedingsstoffen en bevat ons voedsel niet de brandstof die jouw darmbacteriën nodig hebben. Laat de bewerkte ‘lege’ voedingsmiddelen dus staan en kies voor volwaardig voedsel dat volop eten voor jouw darmbacteriën bevat. Zo ben je de rest van de dag verzadigd en kom je met twee tot drie maaltijden de dag door zonder allerlei tussendoortjes
– Eet en drink alleen dingen die de aanmaak van gezonde darmbacteriën ondersteunen. Zoals: oude (volkoren) granen, peulvruchten, groenten, kruiden, fruit, noten, zaden, pitten en wat gefermenteerd voedsel. Gezonde darmbacteriën zijn namelijk de grootste producent van neurotransmitters: de boodschapperstoffen die de communicatie tussen al onze hersencellen (neuronen) mogelijk maken. Maar als de aanmaak van neurotransmitters in onze darmen niet optimaal verloopt, merkt ons brein dat vrijwel meteen. Dit kan gevolgen hebben voor onze levenslust, nachtrust, stressbestendigheid, mentale en emotionele stabiliteit, ons sociale gedrag, motoriek, eetlust-regulatie en ons leer-, herinnerings- en concentratievermogen
– Hoe meer stress je ervaart, hoe meer voedingsstoffen je brein nodig heeft om optimaal te functioneren. Daarom is het – zeker in tijden van chronische stress – belangrijk dat je weet wat je eet
– Ook eten volgens de principes van het oorspronkelijke Mediterrane Dieet lijkt – door de gunstige invloed op onze darmen – een troefkaart voor onze gezondheid te zijn. Dit voedingspatroon is gebaseerd op oorspronkelijke landbouw met vers, onbewerkt, duurzaam geteeld voedsel. Door dit voedsel te kopen, bieden we ook direct perspectief voor het Groenboerenplan van (lokale) boeren die hun bodems en de natuur koesteren
– Stop met het eten van voeding die je darmgezondheid ondermijnt. Het eten en drinken van snelle enkelvoudige suikers lijkt verantwoordelijk voor een dramatisch verlies van goede darmbacteriën en verhoogt het risico op een leaky gut. Zelfs één fastfoodmaaltijd kan bij gevoelige mensen al voor verhoogde ontstekingswaarden zorgen. Eet en drink daarom zo weinig mogelijk voedsel met glucose/ fructose-siroop (HFCS of GFS). Dit zit nagenoeg in alle gezoete supermarktproducten. Door je eigen muesli, koekjes, crackers, toetjes en water met een smaakje te maken blijf je de baas over je suikerinname. Lees verder in mijn artikel ‘Koolhydraten kunnen je maken of breken’
– Omarm initiatieven zoals Holy Shit. Het blijft bijzonder dat er zo weinig aanstalten wordt gemaakt om onze ontlasting te recyclen, terwijl alles erop wijst dat het delven van mineralen en sporenelementen eindig is. Duizenden jaren lang was de inhoud van de menselijke darm ‘de schatkamer’ voor het land, omdat we hiermee kostbare mineralen en sporenelementen weer naar de akkers brachten. De hoogste tijd om hier weer mee aan de slag te gaan

breingezondheid
Foto door: Rineke Dijkinga

3) Erosie op het land = onze lekke darmen

Op het land zie je dat de bovenste toplaag van de bodem (vergelijkbaar met onze opperhuid) elk jaar dunner wordt. De vruchtbare toplaag die ons voedsel moet voortbrengen, kan dit volgens sommige wetenschappers nog een aantal oogsten doen en dan is de grond ‘op’. En je raadt het al: deze erosie is ook bij mensen een steeds groter wordend probleem.

Als de darmen hun gezonde darmbacteriën verliezen omdat de voedingsbodem (de gezonde vezels) ontbreken, ontstaan allerlei ontstekingsreacties die onze darmslijmvliezen aantasten. We krijgen hierdoor een zogenaamd leaky gut, ook wel lekkende darm genoemd. Juist onze intacte darmslijmvliezen spelen een belangrijke rol bij de opname van voedingsstoffen (zodat ze niet rechtstreeks door onze darmen heen racen en in het toilet verdwijnen), het tegenhouden van ongewenste stoffen in onze bloedbaan en de aanhechting van goede bacteriën in onze darmen. Bovendien houdt een leaky gut verband met een leaky brain, hetgeen weer een link heeft met talloze ziekten van het brein, zoals depressies, ADHD, angsten, schizofrenie, bipolaire stoornissen, dementie, de ziekte van Alzheimer en Parkinson en multiple sclerose.

Eén van de vele oorzaken van een lekke darm zijn de monoculturen waarbij veel glyfosaat wordt gebruikt. Naast de hormonale gevolgen van glyfosaat, de grotere kans op disbalans in onze darm en de remmende werking op de ontgifting van onze lever, remt het ook mogelijk de aanmaak van neurotransmitters zoals serotonine en dopamine. De disbalans die mede door glyfosaat veroorzaakt wordt in onze darmen, zorgt namelijk voor een vermindering van bacteriën die deze neurotransmitters kunnen aanmaken. Waardoor de kans op depressies en angsten, ontstekingen in de darmen en het brein en neurodegeneratieve ziektes (zoals de ziekte van Parkinson) toeneemt.

Wat kun je zelf doen?

– Probeer de hoeveelheid glyfosaat drastisch terug te brengen. Eet daarom tarwe, maïs, soja en koolzaad van biologische oorsprong. Glyfosaat mijden geldt overigens ook voor je kledingkast, dus kies voor biologische stoffen
– Voor gezonde darmslijmvliezen hebben we niet alleen gezonde darmbacteriën, maar ook voldoende eiwitten nodig. En een ongelooflijke hoeveelheid vitamines en mineralen, zoals zink, vitamine D en bètacaroteen. Uit eiwitten moeten we overigens ook het gros van onze neurotransmitters aanmaken. Zeker voor vegetariërs en veganisten kan dit een aandachtspunt zijn. Zelf je eten maken biedt volop mogelijkheden om variatie in (plantaardige) eiwitten aan te brengen

Uitgelichte quote

Gezonde darmen vormen de eerste verdedigingslinie tegen toxische en lichaamsvreemde stoffen

4) Gezonde bodems én gezonde darmen beschermen ons tegen toxines

Een gezonde bodem bevat per hectare wel een ton aan chlorofylrijke algen. Mede daardoor zijn gezonde bodems naast gezonde oceanen onze grootste CO2-buffers en opruimers van toxines. Ook onze drinkwaterkwaliteit wordt beïnvloed door de gezondheid van de bodem. In een tijdperk waarin jaarlijks zo’n tien miljoen ton aan chemische industriële stoffen in het milieu terechtkomt, is een goede afbraak en uitscheiding van deze stoffen door een gezonde bodem, oceaan, dier en mens van levensbelang.

Gezonde darmen vormen de eerste verdedigingslinie tegen toxische en lichaamsvreemde stoffen. Als het onze darm lukt om deze stoffen af te breken of te binden, kunnen ze via de ontlasting worden afgevoerd. Maar wanneer onze darmen niet optimaal functioneren, moet onze lever extra arbeid verrichten om de stoffen alsnog af te breken. Daarvoor heeft de lever een scala aan voedingsstoffen (zoals magnesium, selenium, zink, ijzer, koper en mangaan) nodig. Door bodem- en voedselverarming zijn deze stoffen helaas minder aanwezig in ons eten. Ook heeft onze lever volop kleurrijke antioxidanten (polyfenolen) nodig voor zijn taken, die vooral in onbespoten voeding zitten.

Wat kun je zelf doen?

– Drink voldoende! Afvalstoffen die door de lever onschadelijk zijn gemaakt, moeten zo snel mogelijk afgevoerd worden. Zuiver water, zonder zware metalen en medicijnresten, blijft de beste optie. Door alle milieuverontreiniging is onze waterkwaliteit helaas niet altijd meer gegarandeerd. Ben je zwanger, ziek of wil je gewoon het zekere voor het onzekere nemen, overweeg dan een plasticvrije waterfilter
– Groene voedingsmiddelen die chlorofyl bevatten kunnen veel ongewenste stoffen en toxines in de darm afbreken en/of binden, zodat ze via je ontlasting worden afgevoerd. Daarmee is het eigenlijk ‘supervoedsel’ voor onze darmen. En het leuke is: chlorofyl kun je gratis op je bord krijgen. Denk bijvoorbeeld aan de heerlijke voedzame brandneteltoppen die bijna jaarrond te vinden zijn
– Beweeg dagelijks. Je lymfesysteem is een pompsysteem dat door beweging in werking wordt gezet. Het vormt een flink deel van jouw ‘afvalverwerkingssysteem’. Dit systeem werkt veel minder effectief als je niet beweegt. En dames, geef je borsten regelmatig ‘lucht’ door je Bh uit te doen en niet-knellende Bh’s te dragen. Afvoer van xeno-oestrogenen uit het lymfesysteem rond je borsten is superbelangrijk, anders nestelen ze zich daar (hierover lees je meer in mijn eerdere artikel over hormonale gezondheid)
– Ga aan de slag met overgewicht. Er lijkt een duidelijke link te zijn tussen darmgezondheid en overgewicht. Bovendien zorgt overgewicht – samen met hormoonverstorende stoffen – voor een vicieuze cirkel: hormoonverstorende stoffen zorgen voor overgewicht, en overgewicht werkt hormoonverstorend. Door te kiezen voor voedsel dat onze darmbacteriën gezond houdt kunnen we deze vicieuze cirkel doorbreken en eten we ons tegelijkertijd gezond en slank

Waterplanten op het agroforestry project van Rineke. Fotograaf: Gabriela Hengeveld
Heerlijk Westerwolds Land Fotograaf: Gabriela Hengeveld

Veerkracht koesteren

De gezondheid en diversiteit van ecosystemen, dieren en mensen bepalen hun veer- en regeneratiekracht. Een rivier of bodem die vervuild is, kan zichzelf reinigen met behulp van planten, algen en micro-organismen. De natuur heeft een gigantisch arsenaal aan opruimers klaarstaan in de vorm van schimmels, bacteriën, virussen en insecten, zodat herstel van evenwicht kan plaatsvinden.

Ook wij mensen hebben een enorme herstelcapaciteit. Heb je er wel eens bij stilgestaan hoe wonderlijk het is dat een litteken na een aantal dagen vanzelf zo mooi genezen is? Of dat je vaak herboren uit bed stapt na een paar dagen flinke koorts? Je lijf heeft zichzelf als het ware gerepareerd.

Deze herstelprocessen zijn echter niet onuitputtelijk. Bovendien kosten ze veel energie. Daarom is het – zeker in een tijd dat de ene crisis ingehaald lijkt worden door de andere – zo belangrijk dat we de gezondheid van de bodem én die van onze darmen koesteren. Om zo veerkrachtige ecosystemen te creëren die in staat zijn om schade te herstellen en bovendien veel minder vatbaar zijn voor ziekten, plagen en grote verstoringen.

Ook voor ons brein is veerkracht essentieel. Fysiek, maar ook mentaal. Een veerkrachtig en flexibel brein zal inzien dat angst, krampachtigheid en vasthouden aan oude gewoonten, waarden en normen ons niet dienen. En dat we onze ‘oude jas’ moeten vervangen door een nieuwe die onszelf en de Aarde weer toekomstbestendig maakt. Dat vergt moed. Bijvoorbeeld om tijdens feestjes geen voedsel meer te serveren dat de gezondheid van onze aard- en mensenbodem ondermijnt. Of om in kantines niet langer voedsel te serveren dat onze darmbacteriën kapot maakt, zeker voor jongeren.

Uitgelichte quote

Als bedrijven, overheden, scholen, boeren, ziekenhuizen en consumenten andere keuzes maken dan verandert de wereld

Neem de regie over je eten

Het lijkt soms alsof we slachtoffer zijn van de dingen die ons overkomen en we steeds minder regie over ons leven hebben. Richt je daarom op de dingen waar je wel zelf over kunt beslissen, zoals het voedsel dat je in je mond stopt. Mensen die de regie over hun eigen leven pakken, kunnen beter met tegenslagen en stress omgaan. Meer regie betekent een hogere kwaliteit van leven. Goed om te weten dat externe gebeurtenissen veel minder impact hebben op onze levenskwaliteit dan we vaak denken. Geluk, welvaart en voorspoed zijn niet dé grote bepalende factoren voor onze levenskwaliteit. Zingeving, autonomie, regie, keuzemogelijkheden, hoop en gezonde relaties (met mensen en de natuur) zijn dat wel.

Dus laten we ons ontworstelen aan de ‘illusie van machteloosheid’, zoals Jan Rotmans het noemt. We zijn niet machteloos en we kunnen van alles doen. Als bedrijven, overheden, scholen, boeren, producenten, ziekenhuizen, consumenten andere keuzes maken dan verandert de wereld. We gaan een prachtige toekomst tegemoet als we niet langer wachten met het eten van lokaal voedsel waarmee we beide bodems dienen.

Met onze messen en vorken kunnen wij het tij keren. Goedkope voedselkeuzes lijken door de inflatie nog aantrekkelijker geworden. Maar om jezelf en je naasten door tijden van crisis heen te loodsen heb je voedsel uit gezonde bodems nóg harder nodig. In mijn bookazine Mooi Eten/Mooi Leven vind je volop inspiratie hoe je met lekker, gezond, lokaal en betaalbaar eten voor beide bodems kunt zorgen.

Dit artikel is het derde deel in een drieluik over de relatie tussen bodemgezondheid en onze gezondheid. In het eerste artikel legde Rineke Dijkinga uit waarom uitputting van de bodem leidt tot voedsel met een verminderde voedingswaarde en zo voor allerlei klachten en ziektes kan zorgen. In het tweede deel gaat ze in op de relatie tussen onze hormonale gezondheid en het gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen – en vertelt ze hoe we het tij kunnen keren.

Leuker1818 vlinder
Foto door: Sabine Rovers