Lena Hartog: “Niemand is perfect. Gelukkig hoeft dat ook niet, we hebben iedereen nodig”

Jij bent ‘klimaatactivist’. Hoe is dat zo gekomen, en was je vroeger al met het klimaat bezig?

“Ik kom vaak klimaatactivisten tegen die als kind al voor zeehondjes op de bres sprongen. Dan schaam ik mij een beetje, want toen ik jong was wilde ik ondernemer worden, en vooral heel rijk: vol het kapitalisme in. Dat heb ik volgehouden totdat ik daadwerkelijk geld ging verdienen en het een tijdje niet zo goed met me ging. Onbewust probeerde ik mijn problemen op te lossen door méér geld te verdienen en veel na te denken, maar dat werkte helemaal niet. Ik besefte dat mijn geluk afhankelijk is van mijn rol in de wereld vinden en dat ik me echt goed voel als ik iets zinnigs doe. 

Wat dat ‘zinnigs’ dan precies moest zijn, was nog een hele zoektocht. Klimaat stond in eerste instantie helemaal niet op mijn radar, dat zag ik als iets voor bèta-wetenschappers – ik ben echt een sociale wetenschapper. Maar tijdens het lezen van het boek This Changes Everything van Naomi Klein realiseerde ik me dat het klimaatprobleem een ecologische uitkomst is van een maatschappelijk probleem. Juist een zaak voor sociale wetenschappers dus.” 

Wat veranderde er voor jou nadat je dat besefte? 

“Voor die tijd at ik vlees en vloog ik veel. Ik besloot een tijdje om zero waste vegan te worden. Ik wilde echt die perfecte eco-consument zijn. Dat was heel veel werk. En dat niet alleen: ik voelde ook steeds meer afstand tussen mij en mijn omgeving ontstaan en raakte steeds gefrustreerder over andermans gedrag. Toen ben ik me gaan afvragen wat grote bedrijven en overheden kunnen doen, en heb ik me aangesloten bij Fossielvrij: een burgerbeweging die de macht van olie-, kolen- en gasbedrijven wil doorbreken. Bewegingen voeren niet alleen actie, ze leiden je ook op. Dus ik heb van alles geleerd over hoe het zit met de macht van de fossiele industrie en hoe je als beweging of als individu iets kunt doen. Grote bedrijven – zoals Shell – hebben namelijk legitimiteit nodig om te doen wat ze doen. Burgers en instituten kunnen ervoor kiezen ze dat te geven, of die legitimiteit juist weg te halen. Bijvoorbeeld door een sponsoring te beëindigen, zoals het Van Gogh Museum in 2018 deed met Shell. 

Een ander belangrijk inzicht dat ik bij Fossielvrij opdeed is: de meeste mensen verlangen naar grijpbare en concrete verandering, maar van acties en protesten kun je nooit precies zeggen tot welke uitkomst ze hebben geleid, want maatschappelijke verandering is grotendeels ongrijpbaar. Tegelijkertijd zijn er bepaalde ritmes en dynamieken die altijd weer terugkomen. Dat geeft mij het vertrouwen om mij hier de rest van mijn leven voor in te zetten. Ik vergelijk het vaak met muziek: ik ben een klein nootje in een grote symfonie. Iedereen – hoe klein je als nootje ook bent – is een belangrijk onderdeel van het grote geheel.”

Dat het klimaatprobleem een ecologische uitkomst is van een maatschappelijk probleem, hoe zit dat precies?

“We hebben een maatschappij gecreëerd die dienend is aan de economie. En die economie heeft maar één doel: economische groei. En dan bij voorkeur oneindig en zo veel mogelijk. Dat is een systeem van exploitatie waarin mensen menselijk kapitaal zijn, en de natuur natuurlijk kapitaal. Er is geen oog voor het feit dat wij mensen natuur zijn. Waar dit toe leidt is eigenlijk heel simpel: we zorgen gewoon niet goed voor elkaar en voor de Aarde. 

We moeten verder kijken dan enkel groene zaken integreren in het huidige systeem en ons afvragen: hoe kunnen we naar een ánder systeem bewegen? Systeemverandering klinkt misschien zweverig of activistisch, maar als je inziet dat groei het hoofddoel van ons systeem is, begrijp je dat het in de kern anders moet. Want zo lang dat ons hoofddoel is, zullen we manieren blijven zoeken om iets te exploiteren om maar te kunnen groeien. Met die weeffouten moeten we dus aan de slag.”

Vertel eens over die weeffouten.

“Een belangrijk kenmerk van ons huidige economische systeem – het neoliberale kapitalisme – is dat kapitaalvergaring het hoogste doel is. Kapitaal boven alles en winst is het allerbelangrijkste. Deze denkwijze hebben we volledig geïnternaliseerd: we hebben geen baas nodig om ons te vertellen dat we productief moeten zijn en geld moeten verdienen, dat doen we uit onszelf. Het gevolg daarvan is dat we onszelf als mens pas goed genoeg vinden als we genoeg produceren. Niet alleen op ons werk, maar ook in ons privéleven is dat onze diepste overtuiging. Als we gewoon ‘zijn’, zijn we niet goed genoeg. 

Hieronder zit het wijdverbreide idee dat onderlinge competitie tussen mensen een natuurlijk fenomeen is. We kennen Darwin vooral van zijn survival of the fittest, maar zijn grootste werk is eigenlijk survival of collaboration: wij mensen zijn succesvol als soort omdat we samenwerken. De diepste weeffout is dus dat we als mens denken dat we individuen zijn die competitie met elkaar moeten voeren. Maar, hoewel we wel een sense of self hebben, zijn we geen individuen – we zijn afhankelijk van elkaar.

Een andere weeffout is dat we denken dat we in een democratie leven. Daarom stemmen we op mensen die ons mogen vertegenwoordigen. Maar de macht ligt allang niet meer bij overheden, die is in handen van het grote bedrijfsleven. Of beter gezegd: in de handen van aandeelhouders van grote bedrijven. Zij bepalen wat bedrijven doen en hoe ze produceren. Daardoor wordt er niet meer geproduceerd wat wij als samenleving nodig hebben, maar ligt alle focus op wat de bedrijven nodig hebben: geld en consumptie. Wij zouden daar zelf over moeten beslissen, dat is ons recht. Het is daarom belangrijk dat er niet stiekem gelobbyd wordt en de politiek weer gezond wordt. Met lokale politiek, burgerberaden en bedrijven die in handen zijn van werknemers. Maar zolang winst de assumptie is, zullen wij ons daarnaar gedragen. Niet omdat ons bedrijfsleven slecht is, maar juist omdat het super goed werkt. Alleen wel met een uitkomst die onwenselijk is.”

Een van die uitkomsten is klimaatverandering. Wat doet het neoliberale kapitalisme met een mens als individu?

“Als het kapitalisme doet wat het belooft (meer geld = meer geluk), dan zouden we in Nederland allemaal gelukkig moeten zijn. Maar niet iedereen wordt gelukkiger van meer geld. En als je al ongelukkig bent, helpen die extra euro’s niks. Dan zit je ‘geluksplateau’ rond een salaris van 90.000 euro per jaar. Veel jongeren hebben zoiets van ‘dit kan het toch niet zijn?’ Ik werk de hele week van negen tot vijf om spullen te vermarkten aan mensen die ze eigenlijk niet nodig hebben en ga dan lekker slapen.’ Dat hoeft het ook niet te zijn. We hebben in Nederland alle ingrediënten om gelukkig te zijn. We leven in een gepolariseerde tijd, maar uiteindelijk hebben we allemaal dezelfde behoeften en verlangens: gezamenlijkheid, meer rust, meer natuur. Daarom pleiten steeds meer denkers voor degrowth – jullie noemen het ‘regrowth’: een heroriëntatie van de economie waardoor we een stuk mínder gaan produceren en consumeren. Ik denk dat we alleen daarmee de klimaatcrisis kunnen oplossen.”

Toch kunnen we als individu ook zoden aan de dijk zetten. Daar gaat jouw boek ‘Wat jou te doen staat voor het klimaat’ over. Richt je je op een specifieke groep? Het lijkt een thema dat vooral onder jongeren speelt.

“In mijn boek richt ik me op de mensen die al besloten hebben dat ze iets willen doen, maar nog niet weten wat. Het is een soort zelfhulpboek. Hoewel ik merk dat meer jongeren dan ouderen hiermee bezig zijn, denk ik dat we de klimaatcrisis alleen kunnen oplossen als alle generaties zich verenigen. Bij jongeren zie ik vaker dat ze meedoen aan bijvoorbeeld activisme, maar niet goed begrijpen hoe maatschappelijke verandering tot stand moet komen. En dat ze hun best doen, in actie komen en hun eigen leven veranderen, en daar geen resultaat van zien. Of horen dat het allemaal toch geen zin heeft. Ik merk de verslagenheid daarvan. Ik denk dat de millennial-generatie een belangrijke rol heeft om de generatie onder ons wat hoop mee te geven. Dat apocalyptische wereldbeelden niet alles zeggen over de maatschappij, en dat de intentie van de meeste mensen echt wel goed is – ook al zijn de uitkomsten nog zo slecht.”

In je boek presenteer je een stappenplan waarmee mensen kunnen ontdekken hoe ze het verschil kunnen maken. Hoe zit dat precies? 

“In de basis is mijn boek opgedeeld in drie delen. Het eerste gedeelte laat zien dat jij de druppel kan zijn. Het gaat over hoe je jezelf beter leert kennen, hoe je je verhoudt tot de maatschappij en wat je te bieden hebt. Om dat te onderzoeken is het belangrijk om te (leren) voelen, naar binnen te keren en ruimte te maken. Zo ontdek je wat jouw vuur is, waarom je dit eigenlijk doet, wat je overtuigingen zijn. Dat is een belangrijke basis waarop je steeds kunt terugvallen. Ik ben ook weleens verdrietig vanwege de verre reizen die ik niet meer kan maken omdat ik ervoor heb gekozen om niet te vliegen. Maar ik weet wat mijn waarden zijn en het voelt goed om daarnaar te leven.

Aan het eind van dit deel bepaal je jouw richting en maak je een plan, wat je in deel twee van het boek gaat uitvoeren. Dat doe je op basis van een paar belangrijke vragen, zoals: Wil je werken aan verandering van binnenuit of buitenaf? En: Waar op het spectrum van ondenkbaar tot mainstream voel je je comfortabel? Sommige mensen werken graag aan radicale ideeën, anderen liever aan het populairder maken van dingen die nu al een beetje mainstream zijn.

In het derde deel leer je hoe je je omgeving meekrijgt en je langzaam je cirkel van invloed uitbouwt, om je impact zo op te schalen en samen een golf van verandering te creëren. Een belangrijk onderdeel daarvan is begrijpen wat jouw positie is in de maatschappij. Dat dit voor iedereen verschilt, is een aspect dat ik miste in andere boeken. Het gaat niet over je schuldig voelen als je tot een geprivilegieerde groep behoort, maar juist over ontdekken hoe je vanuit jouw positie de meeste invloed kunt uitoefenen.”

Hoe belangrijk is het om jezelf dit soort dingen af te vragen voordat je in actie komt?

“Dit is geen sprint, dit is een marathon. Veel mensen worden verleid om zo snel mogelijk zo veel mogelijk concrete acties te ondernemen. Het risico daarbij is dat je uiteindelijk opbrandt of het opgeeft als de grotere resultaten uitblijven. Dus hoe dieper en duidelijker je morele kompas is, hoe makkelijker je on track blijft. Natuurlijk hoef je niet oeverloos innerlijke vragen te beantwoorden voordat je aan de slag gaat. Het is reflecteren, actie, reflecteren, actie.”

Jouw boek is een ‘liefdevolle actiegids’. Is liefde jouw antwoord?

“In het begin van mijn activisme was ik heel pissig. Ik heb gemerkt dat dat niet voor mij werkt. Daarom ga ik ook in op verschillende tactieken om mensen mee te krijgen. Als je kiest voor provocerend en activistisch is dat prima, maar wees je ervan bewust en bepaal of dat voor je werkt. 

Ik geloof dat je mensen alleen kunt meenemen als je de verandering zelf hebt omarmd. Als je boos bent, projecteer je dat op anderen en dat werkt averechts. Liefde hoeft niet alleen zacht te zijn. Liefde kan ook tough love zijn. Maar liefde is wel ervan uitgaan dat de ander het ook goed bedoelt. Streng zijn en begrip hebben voor andermans imperfecties. Niemand is perfect. Gelukkig hoeft dat ook niet, we hebben iedereen nodig.”