Hans Stegeman: “We hebben verzuimd het denken aan te passen aan de uitdagingen van nu”

Je hebt onlangs je proefschrift afgerond. Wat was je motivatie om daaraan te beginnen?

“Ik heb eigenlijk mijn hele werkzame leven onderzoek gedaan – bij de vakbond, het Centraal Planbureau, later bij de Rabobank. Op verschillende momenten zeiden mensen tegen me: ‘Je zou eens een proefschrift moeten schrijven.’ Ik ben er tien jaar geleden zelfs al een keer aan begonnen. Maar dat was niet het juiste moment. 

Dat juiste moment kwam wel toen ik een paar jaar geleden in gesprek raakte met Dirk Schoenmaker, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit. Hij zei: ‘Als je het doet, pak dan de grote, lastige vragen.’ Dat motiveerde me. Ik wilde de tijd nemen om echt na te denken over de fundamentele problemen van ons economisch systeem – op een manier die meer diepgang heeft dan een column of artikel. Niet als carrièrestap, maar omdat ik het wilde begrijpen.

De centrale vraag die ik uiteindelijk heb onderzocht, op systeemniveau, was: hoe functioneert ons huidige economische systeem met al zijn valkuilen – en hoe kunnen we toewerken naar een systeem dat zich zowel ecologisch als sociaal continu en onbeperkt in stand kan houden?

Ik heb dus gekeken naar wat er misgaat, zowel theoretisch als empirisch. Waarom werkt het huidige systeem niet? En hoe kunnen we het omvormen tot een economie die in theorie, beleid én praktijk duurzaam is – een systeem dat het leven ondersteunt in plaats van uitput?”

Dat is natuurlijk een enorme vraag.

 “Ja, het is uiteindelijk een behoorlijk breed, interdisciplinair onderzoek geworden. Maar dat kon ook niet anders. Tenminste, ik kan dat niet anders – en eerlijk gezegd snap ik niet waarom andere economen daar niet nieuwsgieriger naar zijn.

Iedereen zou toch de drang moeten voelen om verder te kijken dan zijn eigen vakgebied? Om je af te vragen hoe het kan dat, ondanks al onze economische theorieën en aannames over welvaart en vooruitgang, het in werkelijkheid toch een hele andere kant op gaat met de wereld.”

Een van die aannames is dat groei goed en noodzakelijk is. Hoe zit dat precies?

“Vaak wordt gedaan alsof de economie groeit omdat mensen daar beter van worden. Alleen klopt dat maar tot op zekere hoogte. Economische groei heeft in de afgelopen decennia niet meer bijgedragen aan geluk. Dat is dan ook niet waarom onze economie groeit. Ons systeem is institutioneel afhankelijk van groei: we hebben het zo ingericht dat het moet blijven groeien om te kunnen functioneren – ongeacht of we daar gelukkiger van worden, en ongeacht de gevolgen voor de levende wereld om ons heen.

Toch wordt er binnen de economische wetenschap nauwelijks vanuit dit systemische, macro-perspectief gekeken. De focus ligt vooral op het gedrag van individuen – de micro-economie. Dat wordt dan geaggregeerd naar macroniveau. Maar daar gaat het vaak mis. Want wat voor individuen optimaal is, kun je niet zomaar optellen.

In andere wetenschappen geldt: een aanname blijft staan tot het tegendeel bewezen is. Bij economie is dat niet zo. Waar het hardnekkig fout blijft gaan is dat er vanuit wordt gegaan dat bedrijven zorgen voor innovatie, dat natuur en mensen altijd vervangen kunnen worden door kapitaal en dat alle ecologische problemen kunnen worden opgelost door het beprijzen van de negatieve effecten. En dus het doorgeslagen reductionisme: het idee dat een economie een optelsom is van de allerkleinste deeltjes. Om maar een paar problemen te noemen.

Ik heb me altijd afgevraagd: hoe kan het dat slimme mensen jarenlang blijven werken met modellen waarvan ze weten dat ze niet kloppen? Daar zit een enorme tunnelvisie in het vakgebied.”

En dat mag je niet zomaar ter discussie stellen.

 “Nee. Economen zijn heel goed in het beschermen van hun paradigma. Als je wijst op tegenstrijdigheden tussen theorie en werkelijkheid, krijg je al snel te horen dat jij het niet begrijpt, of dat je geen ‘echte econoom’ bent. 

Dat illustreert hoe diep de denkpatronen verankerd zitten. Er is binnen de economische wetenschap nauwelijks ruimte voor het grotere gesprek: wat werkt er eigenlijk nog van dit systeem?

Toch is het ook niet alleen maar onwil, denk ik?

“Absoluut niet. Veel wetenschappers doen simpelweg wat binnen het systeem beloond wordt: je specialiseren en publiceren binnen je eigen niche. Niemand wordt beloond voor het proberen te begrijpen van het grotere geheel – en dat geldt niet alleen voor economen. Het reductionistische denken zit overal: in de wetenschap, in de politiek, in het onderwijs. We zijn allemaal getraind om complexiteit op te knippen in beheersbare stukjes, omdat dat controleerbaar lijkt. Maar daarmee verlies je juist het zicht op wat er daadwerkelijk speelt.”

In je proefschrift beschrijf je dat de economische theorie die we nu gebruiken een product is van haar tijd.

“Ja, dat vind ik belangrijk om te benadrukken. Ons huidige denken over de economie is grotendeels gevormd tussen de twee wereldoorlogen en direct daarna. Denkers als Keynes, Polanyi, Schumpeter – ze reageerden op de problemen van hun tijd: massawerkloosheid, de noodzaak van wederopbouw, de drang naar productie.

Ecologische duurzaamheid kwam daar niet in voor, en terecht – het was simpelweg niet het meest urgente vraagstuk. Dat denken heeft destijds zijn functie gehad, maar we hebben verzuimd het aan te passen aan de uitdagingen van nu. We zijn vergeten de tijd mee te nemen. Dat is ergens verklaarbaar – het systeem dient bepaalde belangen – maar het blijft tragisch. We hadden de bakens allang moeten verzetten.

Tegelijkertijd vertel ik in mijn proefschrift eigenlijk niets nieuws. Ook in de jaren dertig en vijftig waren er denkers die de problemen al zagen, of oplossingen formuleerden waarvan je nu denkt: waarom weten we dit niet meer? Dat heeft me nederig gemaakt. Hoe dieper je je erin verdiept, hoe duidelijker wordt dat mensen zestig jaar geleden al dachten wat jij nu pas ontdekt –  en waarvan jij denkt een Eureka-moment te hebben.

Het is een illusie dat je nog écht iets nieuws kunt bedenken. Het enige wat je kunt doen, is bestaande inzichten zo bij elkaar brengen dat het een breed podium haalt, oplossingen brengt voor de grootste problemen van deze tijd en daarmee impact heeft. Dat is, denk ik, de bescheiden toegevoegde waarde van mijn werk.”

Wat heeft vier jaar onderzoek jou persoonlijk gebracht?

“Een aantal dingen. Ik heb een veel beter begrip gekregen van complexiteit en systeemdenken in de volle breedte – en hoe je dat kunt toepassen op de economie. Door het schrijven van dit proefschrift heb ik bijvoorbeeld samen met mijn team de hele impactstrategie van Triodos Bank aangepast. Dus mijn denken over hoe de economie werkelijk in elkaar zit, is er veel rijker van geworden.

Ik ben misschien ook milder en genuanceerder geworden, zelfs richting de mainstream economie. Ik vind nog steeds dat sommige aannames volkomen van de pot gerukt zijn, maar vaak ligt het probleem niet in de oorspronkelijke theorieën – het zit in de interpretaties. In de beleidsmakers en lobbyclubs die ideeën platslaan en hergebruiken voor hun eigen agenda.

En tot slot: het besef dat economie in wezen een sociale wetenschap is, die zich ook als zodanig zou moeten gedragen – niet als een soort natuurkunde. Alles in de economische wetenschap is politiek en normatief. Economische aannames kunnen dus per definitie nooit ‘de waarheid’ zijn.

Neem het idee dat centrale banken niet politiek zijn: dat is onzin. Alles wat zij doen met de rente heeft economische en dus ook maatschappelijke en politieke consequenties. Of het idee dat een overheid niet meer dan drie procent tekort mag hebben – dat is geen natuurwet, maar het beperkt wél wat je kunt doen om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken.

Dat is misschien wel mijn diepste en belangrijkste inzicht: de economie is veel maakbaarder dan we denken.”

Als het systeem zo maakbaar is, hoe kan het dan dat we zo hard op de afgrond afrennen?

“Ja, daar denk ik de laatste tijd veel over na, zeker als je kijkt naar het politieke landschap. Er zit een vreemde paradox in: hoe dichter we bij de afgrond komen, hoe groter de noodzaak tot verandering – en juist die groeiende urgentie lijkt populisten steeds meer in de kaart te spelen. Het is precies het tegenovergestelde van wat je rationeel zou verwachten.

Ik zie daarin minstens twee krachten die elkaar versterken. Ten eerste: de angst om iets te verliezen is een sterkere drijfveer dan de hoop op winst. Daardoor steunen veel mensen beleid dat hen op de lange termijn schaadt, omdat het op korte termijn zekerheid biedt. Dat wordt nog versterkt door de belangen van degenen die profiteren van de status quo – zij hebben immers het meest te verliezen bij verandering, en dus ook de grootste afkeer van verlies.

Daarnaast leven we in een totaal gedestabiliseerd economisch systeem dat alleen kan blijven draaien zolang het groeit. Een systeem met groeidwang is per definitie extractief – sociaal én ecologisch. Stop je met extractie, dan stagneert de groei; stopt de groei, dan stort het systeem in. En dus blijf je hetzelfde verhaal herhalen: groei is goed en noodzakelijk. Zo houden we het systeem koste wat het kost in stand, verblind door de angst om te verliezen wat we kennen.

De meeste mensen begrijpen heus wel dat er iets moet veranderen. Ze zien alleen geen handelingsperspectief.”

Wat is volgens jou de belangrijkste stap die we moeten zetten?

“Als je kijkt naar de markt, de overheid en de gemeenschap, dan moeten we die laatste veel meer ruimte geven. Dus: minder markt, maar misschien ook minder overheid – om ruimte te creëren voor andere vormen van organisatie. Laat de overheid vooral faciliteren, ondersteunen, maar niet alles overnemen of dichtregelen.

Tegelijkertijd begint een nieuw model met het beëindigen van de groeidwang. Dat betekent: een economie die opereert binnen ecologische grenzen. Aan de sociale kant is het lastiger om een bovengrens te definiëren – je hebt wel duidelijke ondergrenzen – maar het begint met die natuur. Daar liggen de werkelijke grenzen, en binnen die ruimte probeer je sociaal te optimaliseren. Het resultaat daarvan is de economie. En hetzelfde geldt voor het financiële systeem: dat is een afgeleide van de economische activiteit, niet andersom. Nu is de volgorde volledig omgekeerd.”

Je werkt zelf bij een bank. Hoe verhoudt dat zich tot deze ideeën?

“Ik zit inderdaad in de financiële sector, en dan zie je allerlei fundamentele weeffouten die het systeem op een vreemde manier in stand houden. Financieringsstromen lopen mondiaal, en dat beperkt zelfs de Triodos Bank. Onze missie is erop gericht om economische activiteiten in een toekomstbestendige richting te sturen, maar we kunnen niet alles financieren wat we zouden willen. Want ja, wij moeten ook rendement maken. 

Het zijn allemaal door de mens gecreëerde constructies die ons handelen in de reële economie inperken. En hoe langer je daarover nadenkt, hoe vreemder dat eigenlijk is. Iedereen zegt: we zouden het kunnen veranderen. Maar ja — wie dan? Dat zijn wij allemaal. Dan kom ik toch weer terug bij de gemeenschap. Daar ligt uiteindelijk de sleutel, ook om het systeem weerbaarder te maken. Lokale en regionale coöperatieve economieën lopen wel door, ook als het mondiale systeem instort.”

Zou biomimicry ook een rol kunnen spelen, naast de gemeenschap?

“Kijk, het economisch systeem is uiteindelijk een sociaal systeem – en een sociaal systeem is geen natuurlijk systeem. Natuurlijk kun je nadenken over onderliggende principes of analogieën die je in beide terugziet, maar het blijft iets anders.

In termen van weerbaarheid natuurlijk wel, hè. Dingen als diversiteit kun je prima vertalen naar economische structuren. Maar het is niet hetzelfde.

Je merkt het misschien aan meer van mijn antwoorden: vaak is er niet één antwoord. Ik wantrouw mensen die beweren precies te weten hoe het zit, die overtuigd zijn van hun eigen gelijk. Ik weet het zelf ook niet altijd precies. Ik heb vermoedens, en ik weet inmiddels vrij goed wat er niet werkt – maar meer dan dat is het niet.”

Dat geldt misschien wel voor de hele progressieve beweging.

“Ja, je moet oppassen dat je niet gaat denken dat jíj́ het weet. Dat is een heel slecht idee. Sterker nog: ik denk dat dit een van de dingen is die de hele progressieve beweging behoorlijk tegenzit.

Dat is misschien ook waarom ik mezelf een beetje in het midden probeer te houden. Ik kan soms behoorlijk radicale gedachten hebben, maar ik werk wel binnen het systeem – juist omdat ik daar geloofwaardiger kan zijn. Ik weet hoe een bank werkt, hoe het financiële systeem in elkaar zit. Dat helpt als je vanuit die positie kunt spreken, in plaats van alleen vanaf de zijlijn te roepen dat alles anders moet en dat jij weet hoe het zit.

En nogmaals: hoe meer ik me verdiep, hoe meer ik besef hoe complex het is. Ik heb vermoedens, ik zie patronen, maar ik weet het niet precies – en dat is oké. We moeten af van het idee dat iemand het weet. We moeten het samen uitzoeken.”