Jitske Kramer: “Met de roep om een sterke leider, geven we onze vrijheid tot creatie op”

Je bent corporate antropoloog, ondernemer, bestsellerauteur en spreker, en reist de wereld over om te leren van traditionele healers, leiders en innovators. Wat is de rode draad in alles wat je doet? 

“De rode draad is dat mensen culturen vormen, en een cultuur mensen vormt. Ik hou me – en dat klinkt wat idealistisch – bezig met hoe we samen goede mensen kunnen zijn op deze Aarde. Dat vond ik als kind al een interessante vraag. Mensen met een andere taal, verhaal of geloof vond ik toen al fascinerend. Ik heb nooit begrepen waarom mensen zo boos worden op anderen die in dat opzicht anders zijn. Dat dit voor mensen een reden is om oorlog te voeren, vind ik heel verdrietig. Op het podium probeer ik mensen te raken of na te laten denken. Ze mogen het best met me oneens zijn. Hoewel ik er sta als sociale wetenschapper en mijn boodschap dus gegrond is op theorie, kennis en wetenschap, vermeng ik deze met emotie, kunsten en mijn eigen mening. Veel vraagstukken waar ik me mee bezig hou, bijvoorbeeld hoe we omgaan met mensen die van ons verschillen, zijn emotionele vraagstukken. Die emotie wil ik raken. Door emotie en kunst toe te voegen, komt de boodschap op een andere manier binnen.”

Wat kenmerkt onze huidige cultuur?

“In geïndustrialiseerde gebieden hebben we een samenleving gecreëerd waarin economische groei de kernwaarde is. Dat is op zich niet zo problematisch, en komt in heel veel culturen voor – zelfs in de jungle van Oeganda. Dat je het comfortabel wilt hebben, en wilt dat je kinderen het beter hebben dan jij, is heel menselijk. Het wordt lastig als je met die economische groei zo’n obsessie hebt dat alles ervoor moet wijken. Op veel plekken en organisaties is menselijk welzijn ook een kernwaarde. Maar vaak staat helemaal bovenaan die waardenhiërarchie toch economische groei. Onze cultuur wordt hierdoor gedomineerd, terwijl financieel denken geen natuurwet is, het is een bedacht verhaal.”

Heb je een voorbeeld van hoe het ook anders kan?

“Zeker. De Mentawi in Indonesië geloven dat elk mens een eigen ziel heeft. Die ziel is overdag bij je en heeft ’s nachts een eigen leven. Zodra je wakker wordt, komt je ziel weer bij je terug. Als je ziel niet meer bij je wil komen, word je ziek en kan je uiteindelijk doodgaan. Het is dus heel belangrijk om die ziel gunstig te stellen. Een van de kernwaarden in hun cultuur is daarom dat je het mooi maakt voor je ziel. Door zelf een mooi mens te zijn. Voor je ziel en voor anderen. Want als je een chagrijnig rotmens bent of altijd stress hebt, heeft zelfs je ziel – net als andere mensen – geen zin om bij je te zijn. Het is niet zo dat de mensen daar de hele dag glimlachend naar elkaar kijken, maar de kernwaarde vanuit waar iets wordt opgestart is een heel andere, en dat merk je.”

Jij schrijft dat culturen niet zomaar ontstaan: ze worden door mensen gemaakt. Hoe is deze obsessie met economische groei in onze cultuur ontstaan? 

“Na de Tweede Wereldoorlog is er een enorme impuls geweest. Het neoliberalisme heeft deze waarde steeds meer centraal gezet, bijvoorbeeld met constructies waarin we alles vangen in cijfers en winst terugvloeit naar aandeelhouders. Zo is de focus verschoven van het feitelijke werk, naar winst – en dus efficiëntie. De mensen en instituten die daar wel bij varen zijn dat steeds meer gaan stimuleren. Het verhaal heeft ons veel gebracht: zo is de kindersterfte heel erg gedaald en hebben we het financieel gezien gemiddeld beter. Maar dit systeem kan eigenlijk alleen bestaan bij allerlei vormen van uitbuiting. Het piept en kraakt op het gebied van eerlijkheid, sociale rechtvaardigheid en mensenrechten. En het verhaal dat zo gaat over maakbaarheid en oneindige groei, speelt zich af op een Aarde met grenzen. We zijn nu op een moment gekomen dat steeds meer mensen denken: ons verhaal leidt tot sociale en ecologische destructie. Daar kunnen we niet mee verder. Maar we zijn verdwaald in dit verhaal.”

En nu?

“De periode waar we nu in zitten, noemen we in de antropologie ‘liminaliteit’. In mijn laatste boek Tricky Tijden ga ik in op dit concept. We nemen afscheid van wat we kennen, terwijl er nog veel onduidelijk is. Deze buitengewone tijd is leuk, creatief, emotioneel, onzeker en vermoeiend tegelijk. Als samenleving zijn we behoorlijk liminaal. We merken op allerlei fronten dat we niet langer door kunnen gaan. Voor sommige mensen is dat best wel balen. Ik zeg altijd dat zij aan de chocoladekant van het koekje zitten: zij hebben baat bij het huidige verhaal. Dit zijn vaak ook de mensen die meer impact en invloed hebben. De mensen aan de andere kant van het koekje – zonder chocola, roepen al heel lang dat het niet eerlijk is, en zijn opgelucht dat dit eindelijk gezien wordt.”

Wat doet zo’n liminaliteit met ons als mens en als samenleving?

“In principe leven we in een wereld waar niets van zichzelf betekenis heeft. Cultuurvorming gaat over het betekenis geven aan bepaalde dingen. We bepalen wat goed is en wat slecht, wat mooi is en wat lelijk. Dat geeft ons een stelsel en kadering. Het is het narratief dat we geloven. Als dat ineens ter discussie gesteld wordt, vallen een heleboel vanzelfsprekendheden weg. Het onder ogen zien van dingen die niet meer kunnen, is heel ingewikkeld. Dat vraagt verandering, inzicht in wat dan wél kan, en misschien gaan we ons met terugwerkende kracht ook wel schamen voor wat we gedaan hebben. Bij vlagen is zo’n periode ook superleuk, want er zijn ook allemaal kansen, maar het is ook heel erg verwarrend. Je bewust worden kan ongemakkelijk zijn, maar het is wel hoog tijd.

Als we ergens niet uitkomen, hebben wij als mens twee basisimpulsen die problematisch zijn. De eerste is dat we roepen om een sterke leider die ons komt redden, waarmee we onze vrijheid tot creatie opgeven. Doordat de roep om autocratie sterker wordt, komt de democratie onder druk te staan. Een andere, absoluut vervelende impuls is dat, wanneer we liminaal zijn, we ontvankelijk zijn voor onzinverhalen en onzinoplossingen. Die combinatie is tricky, want die leidt ertoe dat we eerder geneigd zijn leiders te kiezen die ons met onzinverhalen – bijvoorbeeld verhalen waarin anderen de schuld krijgen, zodat we zelf niks hoeven te veranderen – beloven dat het goedkomt. Zulke leiders noem ik tricksters.

Ik wil heel graag dat mensen het concept van liminaliteit begrijpen. Dat ze weten wanneer ze liminaal zijn, en beseffen dat ze ontvankelijk zijn voor onzin. Het is van enorme waarde als je je daar alleen al bewust van bent. Dat gaat iedereen helpen op 29 oktober. Wie gelooft in democratie en inclusie moet heel hard aan de bak, want een sociaal duurzaam fundament staat onder druk. Op heel veel plekken zijn, democratisch, mensen in het zadel gekomen die het niet zo nauw nemen met sociale en economische duurzaamheid. In deze tijd hebben we juist behoefte aan gedegen leiderschap, verankerd in waarheid, realiteit en eerlijkheid.”

Bij We Are The ReGeneration willen we bouwen aan een nieuwe onderliggende cultuur, zodat er een economisch systeem ontstaat dat met de natuur samenwerkt. Denk jij dat we die richting opgaan? 

“Persoonlijk ben ik wel voor een inclusief verhaal met sociale en economische duurzaamheid, maar als antropoloog hou ik me bezig met het proces en de dynamiek, niet met de uitkomst. Ik weet dus niet waar we heen gaan en wat ons nieuwe verhaal wordt. Het kan zijn dat we veel meer lokaal gaan produceren, en het kan ook zijn dat we nog verder globaliseren en met elkaar op een klein stukje Aarde wonen en de rest met de natuur laten.”

Tot slot: we hebben het vooral gehad over de elementen van ons verhaal die schuren. Welke elementen zou je wel willen meenemen naar een volgend verhaal?

“Ik denk dat we onder de streep meer welvaart en rijkdom met elkaar hebben verworven en wat mij betreft blijven we dat doen. We moeten het alleen eerlijker verdelen. We hebben een systeem om dat te doen, dat heet heel impopulair gezegd: belastingen. Dat moeten we dus anders gaan inrichten. 

Het internet en alles wat erbij komt kijken zoals AI vind ik waanzinnig. Daardoor hoeven we onzinnige werkzaamheden, zoals het inscannen van facturen, niet meer te doen. We moeten alleen ontdekken hoe we daar op een gezonde manier mee omgaan. En wat we met de gewonnen tijd gaan doen. Gaan we dat eerlijk verdelen, of wordt een klein groepje mensen daarvan heel rijk? Ik denk dat het een verdeelvraagstuk is: er is genoeg van alles, we weten hoe je het moet verdelen, de systemen zijn er, we weten hoe we moeten veranderen, en weten dat als er een conflict is, we naar elkaar moeten luisteren. We weten hoe het moet. Alles is er al, dus aan de slag.”