Grond is goud, maar geen handelswaar: waarom we landbouwgrond moeten vrijmaken uit de markt

Hoe kunnen we met elkaar het beste voor dit stuk Aarde zorgen? En: waar hebben alle levende wezens die hier wonen – inclusief de planten en dieren – behoefte aan? Dat zijn de vragen die als vanzelf centraal komen te staan zodra grond géén financiële waarde meer heeft, en daardoor ook niet langer kan worden ingezet als speculatiemiddel voor persoonlijk financieel gewin. 

Maar hoe doe je dat, grond vrijmaken uit de economie? Hiervoor kun je gebruik maken van het meervoudige eigenaarsconcept, waarin het eigenaarschap van een stuk grond is opgedeeld in juridisch, economisch en creatief eigenaarschap. Het juridisch eigenaarschap van de grond ligt bij een stichting, die fungeert als een soort grondkluis en waarborgt dat de grond vanaf het moment dat het in die kluis terechtkomt nooit meer kan worden verkocht en dus ook niet kan worden ingezet als speculatiemiddel.

Om te begrijpen hoe de grond in deze grondkluis terechtkomt, moeten we bij het economisch eigenaarschap zijn. Vaak is het zo dat grond tijdens een soort crowdfunding wordt vrijgemaakt uit de economie, waarbij mensen die het (toekomstige) initiatief een warm hart toedragen zogenaamde grondaandelen kopen. Dit kunnen bijvoorbeeld buurtbewoners zijn die hun boodschappen graag willen doen bij de toekomstige boerderij die op de grond gestart zal worden. Alhoewel ook deze groep inspraak heeft over wat er op de grond gebeurt, kunnen ze aan hun grondaandeel geen geld verdienen. Zodra ze niet langer mee willen doen, krijgen ze simpelweg hun initiële investering terug en ontstaat er ruimte voor een nieuwe economische mede-eigenaar.

Het creatief eigenaarschap ligt bij degenen die het gebruiksrecht op de vrijgemaakte grond toegewezen hebben gekregen, zoals de boeren die er regeneratief voedsel produceren. Zij zijn verantwoordelijk voor het dagelijkse reilen en zeilen van het initiatief dat zich op de vrijgekochte grond afspeelt.

Deze boerderijen zijn van de gemeenschap

Op dit moment maken hoge grondprijzen het voor veel nieuwe boeren die willen samenwerken met de natuur vrijwel onmogelijk om toegang te krijgen tot land. Om deze reden kiezen organisaties die de transitie naar regeneratieve landbouw willen versnellen er steeds vaker voor om grond vrij te maken uit de economie. Stichting Lenteland is een van deze organisaties. Door in Nederland en België boerderijen van 10 tot 25 hectare vrij te kopen en die vervolgens te matchen met regeneratieve boeren, willen ze het tij keren.

Hoe een Lenteland-boerderij er precies uitziet, hangt af van de lokale ecologische en sociale omstandigheden, zoals het bodemtype, de biodiversiteit en de eetbehoeften van de gemeenschap. Toch hebben ze een aantal dingen gemeen. Zo bevinden ze zich altijd dicht bij woonkernen en liggen ze minimaal 5 meter boven de zeespiegel, om er zeker van te zijn dat er over zeven generaties ook nog regeneratief geboerd kan worden. Verder is op het erf steevast een woning te vinden, zodat de regeneratieve boeren kunnen wonen waar ze werken.

De eerste zeven Lenteland-boerderijen zijn inmiddels een feit en het streven is om er in 2030 tientallen te hebben opgericht. Voor iedere boerderij die de organisatie vrijkoopt, richten ze een aparte coöperatie op, met drie soorten eigenaren:

• De boeren, die bij Lenteland solliciteren zodra er een nieuwe boerderij is vrijgekocht, zijn creatief eigenaar van de coöperatie. Zij wonen op het erf, ontwikkelen het businessplan en zijn verantwoordelijk voor het dagelijkse reilen en zeilen van de boerderij.
• Stichting Lenteland is juridisch eigenaar van de coöperatie en zit, net zoals de boeren, in het bestuur van de coöperatie om de missie te bewaken. Zodat er op de vrijgekochte plek altijd regeneratief én altijd voor de lokale gemeenschap geboerd zal worden, ook wanneer de boeren besluiten het stokje over te dragen.
• Verder heeft de coöperatie honderden economische mede-eigenaren. Deze groep bestaat uit burgers die voor minimaal 500 euro en maximaal 100.000 euro aan deelcertificaten (een soort aandelen) hebben gekocht. Veelal zijn dit mensen die in de directe omgeving van de boerderij wonen en van het land eten. Maar het kunnen ook mensen zijn die verder weg wonen en de missie van de stichting een warm hart toedragen. Met de opbrengst van de deelcertificaten koopt Lenteland namelijk nieuwe boerderijen vrij.

Erve Kiekebos

Sinds 2022 runnen Jaap Fris en Niels Moshagen de eerste Lenteland boerderij van Nederland: Erve Kiekebos. In de paar jaar dat de twee vrienden op de voormalige melkveehouderij wonen en werken is er veel gebeurd. Zo is er een no-dig moestuin aangelegd, waarin (de naam zegt het al) niet gegraven, geschoffeld of geploegd wordt, zodat het bodemleven zo min mogelijk verstoord wordt. Verder lopen er op het terrein een aantal lakenvelder runderen rond, die een plekje zullen krijgen op het toekomstige silvopasture-gedeelte: een stuk eetbaar bos waar kippen en koeien grazen, zodat plant en dier elkaar kunnen versterken.

Ook hebben de boeren sinds de start al ruim tweehonderd economische mede-eigenaren gevonden. De komende jaren moeten dat er ongeveer tien keer zoveel worden. “Veel mensen vragen aan ons: hoe ga je in hemelsnaam een boerderij runnen met zoveel mensen?”, deelt Jaap, “maar volgens mij moet je het omdraaien. Dit zijn allemaal mensen die willen dat deze boerderij een succes wordt. De vraag zou dus moeten zijn: hoe kunnen we ervoor zorgen dat ze in hun kracht komen te staan? Zodat ze verantwoordelijkheid willen nemen voor iets op de boerderij waar zij goed in zijn.”

Lees ook ons verhaal over Lenteland-boerderij ‘t Gagel. 

De Biesterhof

Ook Land van Ons zet zich in om meer ruimte te creëren voor regeneratie. Inmiddels heeft de organisatie al meer dan twintig percelen vrijgekocht, die ze voor een eerlijke prijs verpachten aan regeneratieve boeren zoals Howard Koster en Claudi Rudolf. In Millingen aan de Rijn runnen zij samen met hun team De Biesterhof: een regeneratieve en biologische gemeenschapsboerderij van 25 hectare, inclusief agroforestry-perceel, voedselbos en no-dig tuinderij. 

“De regeneratieve transitie is maatschappijbreed, maar hier is het kleinschalig genoeg om direct de resultaten te zien en groot genoeg om daadwerkelijk een verschil te maken”, vertelt Howard. “De struweelhagen die we rondom het erf hebben geplant groeien gestaag, de pruimenbomen staan in bloei, je ziet het leven aanzwellen. En op donderdagen werken we hier met het kernteam en een groep van 10-15 vaste vrijwilligers: mensen uit de gemeenschap die met pensioen zijn of die een dag minder in hun IT-baan zijn gaan werken zodat ze tijd kunnen doorbrengen op de boerderij. Dat zijn voor mij de geluksmomenten.”

Koop één vierkante meter grond vrij

Ook bijdragen? Koop één of meerdere vierkante meters landbouwgrond vrij en geef de regeneratieve landbouwtransitie een boost. Bij de volgende organisaties kun je terecht: 

• Aan Lenteland kun je doneren of je kunt mede-eigenaar worden van één van de Lenteland-boerderijen door een deelcertificaat te kopen.
• Bij Land van Ons kun je één of meerdere vierkante meters vrijkopen. 
• Ook via Aardpeer kun je bijdragen aan regeneratieve landbouw door vierkante meters te doneren. 
• Steun ALPA en draag bij aan het behoud van agro-ecologische boerderijen in Roemenië op vrijgemaakte grond.

Dit artikel is een aangepaste versie van het hoofdstuk ‘Grondeigendom’ uit het boek De groene actiegids van onze hoofdredacteur Nadine Maarhuis.